Rýmisaðgreining í Vöktunum

Marga daga í röð hef ég rekið augun í Bjarnfreðarson á DVD, haganlega útstilltum og á misgóðu verði. Svona freistingar stenst ég bara einfaldlega ekki og keypti myndina í dag. Ef eitthvað er kalla ég mig góðan að hafa haldið í mér svona lengi fremur en hitt, þetta er enda efni sem á (vonandi) eftir að breyta íslenskri kvikmyndagerð til hins betra á næstu árum. Það er ótalmargt sem gerir Vaktirnar áhugaverðar og mig langar hér að nefna eitt atriði sem ég hef ekki orðið mikið var við í gagnrýninni umræðu um þættina.

Í Vaktaþáttunum sjáum við persónurnar nær aldrei stíga útfyrir sinn afmarkaða lókal, sem fær mann til að velta fyrir sér hvernig þeir félagar hegði sér í sínu náttúrlega umhverfi, svo að segja. Í Næturvaktinni eru þeir alveg afmarkaðir við bensínstöðina, planið og sjoppuna á bakvið, og yfirgefi persóna svæðið vitum við ekki af afdrifum hennar á meðan. Í Dagvaktinni er svæðið skilgreint víðar en þó með sínum takmörkunum, til dæmis nær það yfir örfáa bæi í nærsveitinni auk Hótels Bjarkalunds. Fangavaktin gerist öll meira eða minna inni á Litla Hrauni, með einni veigamikilli undantekningu þó.

Það er oft talað um fjórða vegginn í leikhúsi sem er það sem aðgreinir leikendur frá áhorfendum, og þegar hann er rofinn verða áhorfendur – hvort sem þeir vilja eða ekki – hluti af leiksýningunni. Í Nætur- og Dagvöktunum helst þessi rýmisaðgreining alveg. Hannes Hólmsteinn, Birgitta Haukdal, Bergþór Pálsson og Stefán Hilmarsson eru öll hluti af þeim heimi sem þættirnir gerast í, og það er auðvelt að rökstyðja hvers vegna. Birgitta er til að mynda frænka Ólafs Ragnars í þáttunum og þótt þjóðþekktir leikarar á borð við Benedikt Erlingsson birtist sem einhverjir Jón úti í bæ truflar það ekki veruleika persónanna. Þannig geta Halldór Gylfason sem Kiddi Casio og Hannes Hólmsteinn vel þrifist innan sama rýmis án þess það sé grunsamlegt og Ólafía Hrönn getur í hlutverki hótelstýrunnar Guggu vísað Björk á klósettið án þess að síðarnefndu þyki það neitt skrýtið að Ólafía Hrönn vinni á hóteli.

Georg Bjarnfreðarson er persóna sem sköpuð er úr verstu staðalmyndum um sósíalista sem til eru og kvikmyndin Bjarnfreðarson gerir sitt ítrasta til að vinna úr þeim efnivið, með alveg sprenghlægilegum en jafnframt sorglegum niðurstöðum; hún er saga af því hvernig fallegt barn verður að trufluðum manni. Útlitslega er hann svo mótaður eftir Lenín og sumpart Steingrími J. Sigfússyni og, alls ekki síst, hugmyndum ýmsra um Steingrím. Það var nokkuð grín gert að því að í Kryddsíld 2008 líkti einhver Steingrími við Georg Bjarnfreðarson, og hann svaraði því til að hann gæti nú eiginlega ekki svarið það af sér þar sem hann þekkti ekki þann ágæta mann.

Þetta er afskaplega mikilvægt atriði, því án þess missir merkilegasti hluti Fangavaktarinnar alveg marks og verður einsog handahófskenndur útúrdúr frá annars þéttri atburðarás. Það er þegar Georg fær bréf sent inn á Litla Hraun, sem hann segir – og takið eftir fyrirvaranum – að sé boð til hans persónulega um að halda ræðu á landsfundi Vinstrigrænna. Það eitt og sér þarf ekki að vera svo skringilegt innan veruleika þáttanna, við hlæjum altént að þessu, en einhvernveginn trúum við því ekki alveg.

Enda kemur það á daginn að þegar Georg brýst útúr fangelsinu þar sem hann fær ekki leyfi til að sækja landsfundinn, og nær til Hveragerðis með lögregluna á hælunum, þá þekkir Steingrímur hann ekki og kannast ekki við að hann sé á dagskránni með einhverja drottningarræðu (enda tíðkast slíkar ræður ekki innan almennra fundahalda). Steingrímur kannast ekki einu sinni við móður Georgs, Bjarnfreði Geirsdóttur, einhverja virtustu og þekktustu kvenréttindabaráttukonu landsins – samkvæmt Georgi sjálfum – þá ágætu konu þekkir hann ekki (takið eftir orðalaginu). Í lokaatriði Bjarnfreðarsonar fáum við hinsvegar staðfestingu á því að Bjarnfreður er sannarlega þekkt og virt innan kvennahreyfingarinnar, og því er undarlegt að Steingrímur skuli ekki kannast við hana.

Nema hann sé að ræða við skáldaða persónu. Myndmálið er svo sannarlega nógu skýrt: Georg brýst útúr afmarkaða rými þáttanna, fangelsinu, með ræðu í höndunum á leið á raunverulegan landsfund sem honum var sannarlega ekki boðið á, og brýtur fjórða vegginn. Hann er skyndilega staddur í heimi þar sem móðir hans Bjarnfreður er ekki þekkt baráttukona og boðskort Vinstrigrænna hefur enga merkingu. Hvers vegna dreg ég þá hæpnu ályktun að meðan Hannes, Birgitta, Björk og Stefán eru öll stödd innan sama veruleika og Georg sé Steingrímur það ekki? Vegna þess að þetta stutta atriði er svar við ummælum Steingríms í Kryddsíldinni árið á undan. Allt skírskotar beint til þess, og fyrst erfitt er ef ekki ómögulegt að toga veruleikann nær skáldskapnum (einsog Sylvía Nótt gerði), þá brýst hinn skáldaði Georg útí heiminn með ræðu handa Vinstrigrænum. En honum bregst bogalistin vegna þess að heimurinn viðurkennir ekki að hann sé til, og svo er hann færður í járnum aftur til síns heima.

Nú hefur hinsvegar svo merkilega atvikast til að sá sem lék Georg Bjarnfreðarson, Jón Gnarr, er í framboði til borgarstjórnar. Jón hefur undanfarin fimmtán ár helst verið þekktur fyrir gamanleik auk nokkurra kaþólskra viðhorfspistla sem jöðruðu við gamanleik, og framboð hans og fleiri listamanna til borgarstjórnar er að langflestu leyti litað af því sem við höfum spurt af Jóni áður. Í hlutverki Georgs skopstældi hann heldur heimdallarlega útgáfu af vinstrimanni en í hlutverki frambjóðandans skopstælir hann hinsvegar hina hefðbundnu pólitísku orðræðu, eins leiðinlegt og það annars er að nota orð einsog orðræða, og lofar fáránlegum hlutum komist hann til valda.

En nú þegar Jón á góðan möguleika á að verma borgarstjórasætið hlýtur sú hugsun að hvarfla að okkur að mögulega séu Reykvíkingar að kjósa yfir sig Georg Bjarnfreðarson, ef Jón tæki upp á því að láta sér vaxa skegg og raka af sér hárið á nýjan leik. Hugsið málið. Það er í alvörunni fátt því til fyrirstöðu að Georg Bjarnfreðarson standi á haustdögum í pontu í ráðhúsinu organdi um kosti upptökuheimila. Ég segi ekki að það yrði ófyndin uppákoma fram að svona fimmtu mínútu, heldur hitt að þarmeð væri rýmisaðgreining veruleikans og Vaktanna endanlega horfin. Það væri stórfenglegt afrek.

Hitt er svo annað að Georg er fluttur til Bandaríkjanna og er orðinn öllu rólegri í tíðinni. Það segir mér að í raun séum við bara að fá Jón Gnarr, og það eitt og sér finnst mér svosem alveg nógu skrýtin tilhugsun.

Birtist endurskoðuð á Kistunni þann 28. maí 2010.

Til varnar „ungskáldum“

Árið 1952 skrifaði Sigfús Daðason grein í Tímarit Máls og menningar sem nú er kennd við Háskóla Íslands sem undirstöðurit í skilningi okkar á módernísku skáldunum á Íslandi á fyrrihluta 20. aldar og þeim forpokaða og stirnaða heimi sem mætti viðleitni þeirra. Tilefni greinarinnar var gagnrýni á atómkveðskapinn svokallaða, til að orða það pent, með öðrum orðum á óferjandi ungskáld sem annaðhvort hunsuðu eða kunnu ekki einföldustu bragarhætti, hvað þá stuðla, höfuðstafi eða reglulega hrynjandi. Og til eru þeir sem halda því fram að grein Sigfúsar hafi endanlega þaggað niður í hinni íhaldssömu bókmenntastofnun, þótt það sé að vísu eins fjarri sanni og raunveruleikinn leyfir.

Á allt öðrum nótum lét formaður Félags íslenskra bókaútgefenda hafa það eftir sér á dögunum að það væri „kostulegt að sjá ungskáldin láta eins og sovétkommisarar ákveði hverjir „fái að fara á bókamessuna í Frankfurt 2011“.“ Hér er einhver ótilgreind stærð í menginu skáld með forskeytið ung- sem Kristjáni B. Jónassyni finnst kostuleg. Sjálfsagt skellti hann sér á lær meðan ungskáldin, ung sem þau eru og eftir því bráðlát, hnakkrifust um hina vondu bókmenntastofnun sem hleypti þeim ekki til Frankfurt.

Nútildags er ósköp lítið um að skáld séu gagnrýnd fyrir það sem þau gefa út, bara svo lengi sem það rímar ekki – dæmið hefur snúist svona þægilega við – því síðan Sigfús tróð marvaðann forðum hefur það uppgötvast að það er miklu þægilegra að nefna bara ekki það sem er mönnum ekki þóknanlegt. Það er fyrst þegar ótilgreind stærð innan mengisins skáld með forskeytið ung- reynist hafa skoðanir sem nokkur hleypur til og eyðir á það orðum. Að „ungskáld“ skuli einu sinni voga sér að hafa skoðanir er fyrir neðan allar hellur, enda kemur á endanum að þeim sjálfum þegar allir aðrir eru dauðir, og þau sem gleymast verða uppgötvuð aftur á næsta 100 ára bili þaráeftir svona rétt einsog Ásta Sigurðar, Steinar Sigurjónsson og Guðrún frá Lundi á undan þeim.

Hvers vegna þá skyldi nokkur hafa opnað munninn svo gleitt að það kallaði á viðbrögð frá formanni Félags íslenskra bókaútgefenda? Tilefnið er ámóta lítilfjörlegt og skoðanir okkar ungskálda almennt þykja, en það var að þrjú ljóðskáld yrðu fengin af Íslandi til að leggja stund á norrænan sagnaarf með þrem þýskum skáldum, að svo miklu leyti sem þau yrðu fær um að spinna einhverslags ljóðaslamm á staðnum, kannski undir fornyrðislagi jafnvel – hver veit? Markmiðið var sjálfsagt enn lítilfjörlega, einhver landkynning, stoltir víkingar sem flýðu harðræði Noregskonungs til þess eins að fljúgast á hérna á einhverri eyju í miðju Atlantshafi í staðinn – og finna svo upp lýðræði í kjölfarið. Leikurinn yrði svo endurtekinn í sjálfri Frankfurt á næsta ári svo heimurinn allur mætti dást að Íslendingum, eða eitthvað í þá veru.

Mér vitandi hafði enginn áhuga á þessu verkefni, aðalatriðið var það að til okkar var ekki leitað. Til verksins voru fengin Ugla Egilsdóttir, Dóri DNA og Bergur Ebbi. Áreiðanlega standa þau sig vel, ég þekki Uglu af góðu einu en hin tvö þekki ég ekki hætishót þótt ég þekki að einhverju leyti til þeirra fyrri verka. Þá varð Eiríki Norðdahl hinsvegar það á að hefja samræðu, spyrja, af því allar samræður hefjast á spurningu. Og spurningin hljóðaði svo: „Hvers má yngsta kynslóð ljóðskálda gjalda?“ Hann spurði ekki sjálfs sín vegna, hann hefur nóg að gera, nema það þyki til marks um iðjuleysi að vera boðið að flytja ljóð á tónlistarhátíðinni í Roskilde, fyrstum íslenskra skálda. En einsog til að ramma inn þennan pistil svona um miðbikið var svar Kristjáns B. Jónassonar þetta: „Þið eruð orðnir eins og beisk atómskáld langt fyrir aldur fram.“ Það var nú nefnilega það.

Það var ekki nokkur maður að fetta fingur útí Uglu, Halldór eða Berg Ebba. Ekkert þeirra skálda sem tók þátt í umræðunni æskti þess heldur neitt sérstaklega að taka þátt í þessu, svona eftirá, enda var ekkert þeirra spurt. Flestum ef ekki öllum okkar var á hinn bóginn annt um að fá svar við spurningunni: hvers vegna einmitt þau en ekkert okkar? En umræðan varð strax að einum allsherjar skrípaleik. Og ekki stóðu viðbrögðin heldur á sér hjá þátttakendunum sem þótti bersýnilega að sér vegið, svo mjög að efnt var til gamanleiks á Gljúfrasteini sem auglýstur var í einhverju blaðinu – viðbrögð sem mér þykja miður miðað við alla ætlun og tilefni. Þar sagði Dóri DNA að grínið yrði „menningarlegra en vanalegra. Við ætlum að setja pungskáld þjóðarinnar í höggstokkinn og verður af nógu að taka, enda eru þau með stór höfuð […] Eftir sýninguna ætlum við að ganga yfir í óðalsetur foreldra minna og slá upp ærlegri, nýhilískri grillveislu. Við ætlum að grilla þvottabirni.“ Í fundarboðinu á Facebook stóð að Dóri yrði „órakaður og með hatt – að hætti ungskálda.“

Alveg ótrúleg þessi ungskáld alltaf, órökuð með sinn hatt á stórum höfðum. En tilfellið er einmitt það að það eitt nægir að Eiríkur Norðdahl, sem verður 32 ára á þessu ári og telst því tæpast ungskáld (að honum ólöstuðum) og að mér liggur við að segja táknmynd þessa ímyndaða, órakaða skálds með hatt, tjái sig um lítilfjörlegustu efni, spyrji einfaldrar spurningar, til að allt fari á annan endann. Sjálfkrafa er hann, eða í þessu tilfelli Nýhil og allir sem tengjast Nýhil á einn eða annan hátt, gerður að strámanni sem eigna má alla þá óræðu stærð innan skáldamengisins sem ber forskeytið ung-, bara ef hann vogar sér að spyrja. Og þetta vita allir. Ef þú sérð orðið Nýhil einhversstaðar eða Eirík nefndan á nafn vita allir að hér er einhver voðaleg frekja á ferðinni. Þannig hefur því þægilega verið komið fyrir, þetta vita allir og því tjóir ekki að nokkru ráði að tjá sig. Öll erum við dæmd af staðalmynd en hvorki orðum eða verkum. En hvers vegna var hinni lítilfjörlegu spurningu þá yfirhöfuð varpað fram ef niðurstaðan skipti í sjálfu sér engu máli?

Svarið er einfalt: „ungskáld“ eru hunsuð, á nákvæmlega þeim grundvelli sem ég nefndi hér að ofan. Ég vil skýra þessar gæsalappir áður en ég fer lengra: til eru skáld, hvort þau eru ung eða gömul skiptir engu máli. Eða ætti ekki að skipta máli. En „ungskáld“ er eins heppilegt hugtak og þau verða til þess að lýsa einhverju afmörkuðu sem á ekkert uppá dekk með sínar skoðanir. Þetta eru ung skáld, þau eru ekki þroskuð, þau eru bráðger og hafa ekki ennþá lært að hafa ekki skoðanir.

Ungskáld eru hunsuð. Bækur þeirra fá ekki umfjöllun í blöðum, netmiðlum eða í sjónvarpi – Víðsjá á Rás 1 gerir sitt besta en lengra nær það ekki. Bækur þeirra eru með öðrum orðum ekki til hvað væntanlega lesendur snertir. Ungskáld eiga heldur ekkert aðgengi í launasjóð rithöfunda. Ungskáld eiga ekkert erindi hvað þá heldur niður á forlög með pínuponsulitlu handritin sín. Þau ungskáld sem á annað borð fá tilfallandi umfjöllun eru með dæmafáum undantekningum jörðuð af gagnrýnendum án rökstuðnings. Ár eftir ár eftir ár. Síðustu tvær bækurnar mínar fengu enga teljandi umfjöllun. Síðustu jól voru ljóðabækur ekki einu sinni dæmdar að hérumbil þrem bókum undanskildum. Og maður hlýtur að spyrja sig af hverju. Við sem stöndum að Kistunni gerum okkar besta en það hrekkur ærið skammt verður að játast.

Svo gerist það ótrúlega að orðið ljóðskáld er notað í samhengi við Sagenhaftes Island. Nema þegar nánar er að gætt þá voru ekki fengin nein ljóðskáld, heldur grínistar (að þeim ólöstuðum enda virðist ekki vera hægt að segja það nógu oft án þess að menn stökkvi sér uppá nef!). Það er von að maður spyrji sig, eða hvað finnst formanni Félags íslenskra bókaútgefenda? Er óeðlilegt að spurt sé svo flókinna spurninga? Eigum við heldur að spyrja vinsælli spurninga einsog þeirrar hvort ljóðið sé dautt og gráta svo saman við kertaljós meðan við lesum hverju öðru sonnettur og sötrum latté á prjónakaffi í Kópavogi? Til hvers er eiginlega ætlast af þessari óræðu stærð innan alls þessa veruleika sem Kristján er svo mikið burðarvirki í, okkur þeim sem berum forskeytið ung-? Ef við og skoðanir okkar og spurningar erum svo lítilsvirði, einsog skilja mætti af orðum Kristjáns í þessari furðulegu umræðu, að andsvör okkar þykja honum ekki einu sinni svaraverð, hvað er það þá sem hann vill að við gerum? Hefur hann yfirhöfuð áhuga á annarri bókaútgáfu en þeirri sem hann sjálfur stendur fyrir?

Ef Kristjáni B. Jónassyni finnst við í raun og sann vera einsog bitur atómskáld „langt fyrir aldur fram“, bara enn eitt grenjandi sniðmengi þýðisins skáld með forskeytið ung- í stað atóm-, þá er það ekki viðhorf sæmandi hans stöðu innan bókmenntaheimsins. Það er beinlínis fjandsamlegt skáldskapnum og skáldunum. Og það er illa að þeim vegið þegar öll eru þau felld undir sama hatt með ódýrum málflutningi vegna spurningar sem óþægilegt þykir að svara. En við megum á hinn bóginn þakka Kristjáni fyrir að færa okkur sanninn heim um að þrátt fyrir allt var þó tilefni til að spyrja. Við vitum þá í það allra minnsta að vel yrði við unað þótt engin ungskáld kæmu framar á sjónarsviðið, því svo virðist vera sem það megi alltaf grafa upp einhvern annan í staðinn.

birtist á Kistunni 16.5.2010.