Femínismi.

Dauði hinnar gagnrýnu umræðu

Það er ekkert nýtt við skærur í hugvísindum. Þegar maður er ungur og vitlaus er jafnvel hætt við að maður teldi sig nú aldeilis til í slíkt tusk, færan um að æða ótrauður á foraðið með sannleikann að vopni. Þau sem eru eldri og reyndari skilja betur hvers vegna valdahlutföll gera það í mörgum tilvikum ómögulegt að taka þátt í slíkum deilum, ekki síst eftir því sem þeim er betur ljóst að deilur snúast ekki eins oft um sannleika eins og það að hafa rétt fyrir sér. Hljóta ekki fræðimenn að vera öðrum færari um að hlýða á rök og móta sér skynsamlegar skoðanir, að sjá sannleikann þar sem hann blasir við? Nei, ekki endilega. Enda blasir sannleikur sjaldnast við.

Þó að heiftarlegar deilur blossi við og við upp meðal hugvísindafólks hefur verið lítið um þær meðal miðaldafræðinga, þ.e. þeirra hugvísindamanna af ýmsum stéttum sem eiga það sameiginlegt að einblína á miðaldir hver frá sínum sjónarhóli (sjálfur er ég íslenskufræðingur en telst einnig til miðaldafræðinga). Miðaldafræði hafa löngum þótt heldur forpokuð og gamaldags hvað sumt varðar. Til dæmis hefur gengið erfiðlega að viðurkenna að kynþáttabundin hugsun hafi raunverulega verið til á miðöldum, enda hafi kynþáttahugtakið sem slíkt ekki verið skilgreint fyrr en á 19. öld. Því sé hugsunin að baki hugtakinu varla eldri en hugtakið sjálft. Þetta er, auðvitað, vitleysa. Hugtakið er aðeins kerfisbundin nálgun á hugmynd um greiningu mannkyns sem virðist hafa verið til með mismunandi formerkjum frá ómunatíð.

Það er því afskaplega mikilvægt að á síðustu fimmtán árum hefur orðið hugarfarsbreyting meðal margra miðaldafræðinga. Fleiri og fleiri rannsóknir hafa miðað að því að skoða miðaldasögu og -bókmenntir út frá sjónarmiði kynjafræða, kynþáttafræða og nýlendufræða, svo fátt eitt sé talið. Þessi nálgun hefur gert okkur kleift að öðlast mun betri skilning en nokkru sinni fyrr á því hvernig sjálfsmyndir verða til og hvernig munur sjálfsins og annarra var hugsaður og ítrekaður á miðöldum. Þetta hefur einnig að gera með það hvernig Íslendingar skópu sína sjálfsmynd á miðöldum, svo þetta er ekki innihaldslaus pappír fyrir okkar sögu heldur.

Þetta skiptir gríðarlegu máli. Þess vegna skiptir engu minna máli að hægt sé að ræða þessa hluti af yfirvegun. En það er erfitt að vera yfirvegaður andspænis sögulegum kúgunartólum ef maður sjálfur verður fyrir þeim dagsdaglega. Reynsluheimur fræðimanna sem ekki eru hvítir er einfaldlega annar en okkar hinna. Það eru fyrst og fremst fræðimenn af öðrum uppruna en evrópskum sem hafa vakið máls á þeirri kynþáttabundnu orðræðu sem ekki aðeins er viðloðandi í heimildum fyrri tíma, heldur einnig í orðræðu fræðasamfélagsins í dag. Ennþá búa hvítir fræðimenn við yfirburði í heiminum almennt, og þetta gildir um fræðaheiminn einnig. Jafnvel þar skiptir hörundslitur máli þegar kemur að því að meta verðleika fólks. Rasismi er kerfisbundinn og leynist víða. Það er því skiljanlegt þegar þolinmæðin brestur, þegar yfirvegunin er látin lönd og leið. En það er verra þegar það gerist að ósekju.

Upphaf máls er árlega miðaldafræðiráðstefnan í Leeds, sem er sú stærsta í Evrópu og sú næststærsta í heimi. Í ár var ákveðið að yfirskrift ráðstefnunnar yrði Otherness, sem hægast er að þýða sem framandleiki. Hugtakið á helst við þá sem eru jaðarsettir, en það er flóknara en svo og jafnvel þetta hugtak er umdeilt vegna ýmissa merkingarauka sem stundum vilja hanga saman við það. Tvennt gerist svo á Leedsráðstefnunni: það er augljóst þeim sem ekki eru hvítir að þau eru í svo miklum minnihluta á ráðstefnunni að annað eins gerist varla nema, svo dæmi sé tekið, í íslensku sjávarþorpi. Þannig er þetta á miðaldaráðstefnum. Hitt er að einn heiðursfyrirlesari hefur mál sitt á því að segja hræðilegan brandara, að ef hann virkaði ekki sérlega framandlegur á áheyrendur þá ættu þau sko að sjá hann eftir sumarfrí á Kanaríeyjum. Einhverjir gerðu sitt besta til að hlæja að þessu fyrir kurteisissakir, en það mun ekki hafa verið sannfærandi.

Viðbrögðin, í fyrstu, voru nauðsynleg. Það var löngu kominn tími til að gagnrýna það hversu yfirgengilega hvít miðaldafræði eru, og það hvernig hvítir miðaldafræðingar leyfa sér stundum að tala. Auðvitað var það löngu tímabært. Þetta eru vísindi sem helst laða að hvítt fólk, eru ítrekað misnotuð af hvítum rasistum og nýnasistum í ofanálag, og það þarf kannski ekki að undra að hugarfar sumra þar innanborðs sé gamaldags þegar þeir gera ekki annað en að fjalla um afgömul efni. En það þarf að gagnrýna samt sem áður. Þar hefur viss kynslóð (að mestu) norður-amerískra fræðimanna rutt brautina fyrir nýja, alþjóðlega kynslóð sem hefur tekið upp merki þeirra. Ég tilheyri þessari síðari kynslóð og get fullyrt að áhrif hinnar fyrri eru ómæld. Norræn fræði, svo dæmi sé tekið, eru orðin mun alþjóðlegri en nokkru sinni. Þau eru orðin gagnrýnni og taka nú tillit til ýmiss konar félagslegra þátta sem hefðu þótt framandlegir í umræðu um íslenskar miðaldabókmenntir fyrir ekki nema tuttugu árum. Þetta var umræða sem hreinlega þurfti að taka og allir viðloðandi vissu hvorum megin sannleikans þeir voru. Eða þannig var það þangað til kollegi minn og vinur leyfði sér að nálgast umræðuna með örlítið blæbrigðaríkari hugsun en hann áttaði sig á að væri leyfilegt.

Bandarísk fræðikona af asískum uppruna, velþekkt fyrir dugnað í baráttu fyrir alls konar félagslegum réttlætismálum innan miðaldafræða, skrifaði inn í áhugahóp um fornensku á Facebook um ályktun félagsskapar miðaldafræðinga sem eru „of color“ vegna ráðstefnunnar í Leeds. Þetta hugtak þýðist ekki á íslensku, enda er því ætluð viss andstaða gagnvart hinni eldri afmörkun „litaðra“ (colored) andpænis hvítum, nokkuð sem umdeilt er hvort raunverulega heppnist enda er sömu aðgreiningu viðhaldið með nýja hugtakinu. Á móti er því ekki að neita að sú aðgreining getur einmitt verið gagnleg þegar rætt er um jaðarsetningu litaðra hópa. Með öðrum orðum: þetta er flókið. Í ályktuninni var staða litaðra (ég neyðist til að nota þetta orð á íslensku) fræðimanna hörmuð sem og skilningsleysi fræðasamfélagsins gagnvart þeim flóknu strúktúrum og valdahlutföllum milli kynþátta sem þar eru undirliggjandi.

Vinur minn gerði þau mistök fyrst að átta sig ekki á því að fræðikonan hafði birt þetta sem fulltrúi félagsskapar sem beinlínis kennir sig við „of color“ hugtakið, og þau önnur mistök að gagnrýna (vinsamlega) þessa orðnotkun. Gagnrýni hans var sanngjörn og fólst í því að í raun sé hugtakið mjög ameríkusentrískt. Þótt kynþáttahyggja sé alstaðar í heiminum til þá eru formgerðir hennar og staðalmyndir mjög ólíkar eftir stað og samhengi. Það er nefnilega alls óljóst hvað það merkir að vera litaður í Bandaríkjunum eða í Evrópu, og oft eru mörkin milli hvítra og annarra fremur persónuleg en félagsleg. Hispanir og latneskir geta t.d. í Bandaríkjunum vel flokkast sem hópar litaðra, ekki síst vegna sögulegrar undirokunar þessara hópa og svo þess að oft (en alls ekki alltaf) er fólk af þessum uppruna dekkra á hörund en hvítir. Þó eru ýmsir sem ekki líta á sig sem litaða en kalla sig etníska þess í stað, sakir uppruna. Svo blandast auðvitað allir kynþættir stöðugt saman svo uppruni fólks verður í raun afar ruglingslegur. Aftur: málið er flókið. Í evrópsku samhengi virkar þetta ekki eins. Spánverjar og Ítalir eru ekki litað fólk í augum Evrópubúa þótt það fólk sem deilir með þeim uppruna vestanhafs sé iðulega aðgreint frá hvítum. Það hver er hvítur og hver ekki er m.ö.o. menningarleg ákvörðun og verður svo dæmi sé tekið sérstaklega flókin þegar litið er til Austurlanda nær. Þegar öllu er á botninn hvolft er það sjálfsmynd hvers og eins sem taka þarf tillit til og virða, því það er ekki bara hörundslitur sem aðgreinir hvíta og litaða. Vinur minn sagði þetta ekki, en hugsunin var svipuð. Hann benti á að í Asíu, þar sem hann þekkir vel til, þykir það beinlínis móðgandi að vera dreginn í dilk með lituðum andspænis hvítum. Hann vildi benda á að það eru ekki allir „litaðir“ sem sætta sig við að vera auðkenndir með þeim formerkjum. Þegar honum á móti var bent á að þetta væri nafn félagsskapar en ekki alhæfing baðst hann afsökunar á misskilningnum, en áréttaði að þótt hann vildi ekki gagnrýna fólk fyrir að nota þetta hugtak um sjálft sig, þá gæti verið snúið að nota það um aðra. Hér í frásögninni er rétt að taka fram að vinur minn er frá Hong Kong.

Fræðikonan bregst illa við þessu og sakar vin minn um hvítþvott og afneitun á því að rasismi sé einu sinni til. Sama hvað hann reyndi að skýra mál sitt þá sneri hún harkalega út úr fyrir honum. Ástæðan fyrir því er líka flókin: Hún er sjálf kona fyrir það fyrsta, og sama hvað hver segir þá eru konur enn lítilsvirtar í fræðaheiminum. Í öðru lagi er hún af asískum uppruna og þarf að þola linnulausa áreitni og lítilsvirðingu fyrir þær sakir. Þetta tvennt gerir hana eðlilega árásargjarna þegar efast er um orð hennar. Hún er vön því að tuskast við kvenfyrirlítandi kynþáttahatara og á það til að slengja fólki óforvarendis í þann hóp þegar henni er mikið niðri fyrir. Í þriðja lagi er hún alin upp í Bandaríkjunum þar sem kynþáttabundin hugsun er svo yfirgnæfandi þykkur hluti andrúmsloftsins að hægt væri að skera með hníf. Ástæður þess eru sögulegar eins og allir þekkja og togstreitan eftir borgarastríðið hefur í raun aldrei náð að jafna sig. Bandaríkin eru enn ekki ein þjóð í einu landi og afstaða hvítra til svartra (svo dæmi sé tekið) er enn mjög flókið fyrirbæri að átta sig á. Réttindabarátta svartra átti sér ekki stað í Evrópu með sama hætti og í Norður-Ameríku. Andrúmsloftið í heimsálfunum tveim er og var gjörólíkt og Bandaríkjamenn eiga stundum erfitt með að trúa því að það hugsi ekki allir nákvæmlega eins um kynþætti eins og þeir, enda er allt daglegt líf fólks vestra undirorpið þessum þankagangi þar sem jafnvel er orðið til hugtak um það hvernig hvítir geta talað um kynþætti án þess að nefna þá, með því að beita hundablístru (dog-whistling). Þannig getur stjórnmálamaður t.d. talað um velferðarmæður sem bagga á samfélaginu og allir vita undir eins að hann á við einhleypar svartar konur sem eru of latar til að vinna, án þess hann hafi sagt nokkuð um það. Í fjórða lagi er erfitt að sannfæra baráttufólk um að þeirra eigin hugtök eigi sér ekki alltaf stað og stund. Í baráttuhópum myndast oft viss stemning í kringum viðtekin sannindi og þeir sem ekki fella sig alveg við þau sannindi eru sjálfkrafa taldir hafa rangt fyrir sér. Umræðugrundvöllurinn er ekki alltaf mikill enda er þolinmæði fólks oft af skornum skammti þegar flestir andstæðingar þeirra eru í raun bjánar sem annað hvort skilja ekki baráttuna eða eru beinlínis á móti því að gefa eftir af eigin hagsmunum til annarra. Skynsamleg gagnrýni drukknar í svoleiðis orðræðuumhverfi, sem er einmitt það sem gerðist í tilviki vinar míns. Á köflum getur núanseruð gagnrýni nefnilega hljómað nákvæmlega eins og þöggunartilburðir þeirra sem vilja setja endalausa fyrirvara á alla róttæka umræðu. Þetta er vandamál sem ég get ekki ímyndað mér að verði nokkru sinni leyst.

Vinur minn var á þessum tímapunkti orðinn afneitari kynþáttahyggju, hvítþvottamaður og hrútskýrandi. Þá er honum bent á að fræðikonan er farin að baktala hann í öðrum hópi á Facebook frammi fyrir sumum af helstu amerísku fræðimönnum á sviðinu, og hann fer þangað til að verja sig en er fálega tekið. Þetta hefði getað endað þarna en í miðjum þessum umræðum áttar fræðikonan sig á því að hún hefur verið þögguð í fornenskuhópnum; nær allt sem hún hafði sett inn á síðuna var horfið, en þegar hún fékk hvítan karlvin sinn til að setja inn sömu færslur aftur þá stóðu þær án þess að nokkur hróflaði við þeim. Það er vandséð að þetta sé ekki kerfisbundin mismunun gagnvart henni persónulega, nokkuð sem vitanlega á ekki að líðast, en hún (skiljanlega mikið niðri fyrir) slengir vini mínum í hóp þeirra sem hún telur að hafi reynt að þagga niður í sér. Umræðurnar urðu þungar og hatrammar og vini mínum fannst hann dreginn í svaðið. Þá gerir hann þriðju mistökin: Hann sendir tölvubréf til sameiginlegrar vinkonu þeirra til að skýra mál sitt, að þetta hafi allt farið úr böndunum og það sé nú heldur ósanngjarnt hvernig honum hefur verið spyrt saman við hvíta alræðissinna og aðra rasista. Hann hefur væntanlega sent bréfið til að sjá hvort hægt yrði að miðla málum, en tónninn í bréfinu var ófagmannlegur og hann sér eftir því að hafa sent það.

Vinkonunni, sem er prófessor eins og allir í frásögninni nema vinur minn, blöskrar bréfið, brýtur trúnað og sendir það rakleiðis til fræðikonunnar ásamt eigin inngangi og túlkun á því. Þá fyrst verður allt vitlaust. Nú er vinur minn sakaður um að hafa reynt að doxxa hana, skilgreint hugtak sem merkir að hann hafi a) aflað sér upplýsinga um hana, b) deilt þeim upplýsingum með öðrum, c) í þeim tilgangi að koma höggi á hana. Um leið kemst hún að því að fólk hefur verið að gúgla sig í gríð og erg; þetta sér hún t.d. á prófílum sínum hjá academia.edu og háskólasíðunni sinni og víðar. Þeir vinir hennar sem höfðu staðið með henni í umræðunum segja sömu sögu. Nú virðist þeim sem einhvers konar doxxunarherferð sé í gangi gegn þeim. Með Trump sem forseta og nýnasista marserandi og drepandi fólk er kannski ekki skrýtið þótt bandarískir fræðimenn séu margir hverjir á nálum. Nú var vinur minn nálega kominn með horn og hala.

Næst birtast nokkrar ályktanir prófessora á vefnum, þar af ein sem nafngreinir vin minn ásamt með þekktum rasistum og einum zíonista sem fagnar því alltaf þegar palestínsk börn eru myrt. Þetta fólk sé ábyrgt fyrir persónuárásum, þöggun og doxxun fræðikonunnar og annarra, og það sé nauðsynlegt að afhjúpa það. Annar vinur minn blandar sér í málið og spyr hvort þetta sé nú viðeigandi, að fastráðnir akademíkerar séu að ráðast opinberlega gegn doktorsnema sem hafi ekkert af sér gert nema að segja skoðun sína á flóknu málefni. Fyrir þetta fékk hann yfir sig svívirðingar og ásökun um að taka málstað geranda umfram fórnarlambs og þar með viðhalda retórík nauðgunarmenningarinnar. Þetta fær hann yfir sig frá sumum af helstu fræðimönnum í faginu fyrir að biðja vægðar fyrir vin okkar. Á sama tíma grínuðust fræðimennirnir með það að einn þeirra er nafni þessa hræðilega vinar okkar, og greindu þá að í „góða“ X og „hinn“ X, sem er einmitt grundvöllur jaðarsetningar. Asískur vinur minn var með öðrum orðum jaðarsettur og aðraður í gríni af þeim (aðallega hvítu) fræðimönnum sem helst hafa rannsakað jaðarsetningu og öðrun. Ég held ekki að þeir hafi áttað sig á því hversu illa þessi framkoma hittir þá sjálfa fyrir. Í ofanálag bætist við valdastrúktúr hinna fastráðnu andspænis nemanda sem tölfræðilega átti litlar líkur fyrir á því að geta fengið vinnu við háskóla, en eftir þessa árás er spurning hvort hann muni nokkru sinni geta gert sig gjaldgengan þó ekki væri nema í bandarísku akademíunni. Það er búið að svartlista hann. Hann er „hinn“.

Málið hófst á hvítum fræðimanni sem grínaðist með að hann væri framandlegur eftir sólbað á Kanarí, en hefur endað (í bili) á asískum manni sem hefur verið gerður framandlegur og sakaður um allra verstu fyrirætlanir af (aðallega) hvítum fræðimönnum sem eiga að heita sérfræðingar í framandleikakenningum, og hafa í ofanálag lýst sig opinberlega andsnúna hvíta brandarakallinum. Það væri ekki hægt að ljúga svona furðusögu því til þess er veruleikinn of skrýtinn. Nú hefur framtíð vinar míns og frama verið teflt í tvísýnu, og til þess skrifa ég þetta á íslensku en ekki ensku að eyðileggja ekki eigin feril í leiðinni í vörn fyrir vin minn. Við þurfum á þessum Ameríkönum að halda ef við ætlum að verða eitthvað, svo það er best að við höldum kjafti og verum þæg. Það er í raun ótrúlegt hvað þau upplifa sig ofsótt rétt á meðan þau rústa mannorði valdalausra nemenda. Og það er ömurlegt að sjá að allt sem vinur minn gerðist sekur um hafa þau gerst sek um tífalt. Það gerðu þeir fræðimenn sem helst hafa orð á sér fyrir að vera framsýnir, félagslega meðvitaðir, andfasískir lýðræðis- og réttlætissinnar. Ég hlýt þá að velta fyrir mér hver sé eiginlega framtíðin í þessari umræðu ef það er svona sem hún á að virka. En það sem verst er af öllu er að svona tilgangslaus bræðravíg eru helst til þess fallin að verða vatn á myllu hinna raunverulegu andstæðinga.

1. maí

Þegar maður hefur ekki geð í sér til að fylgja kröfugöngunni alla leið út á Ingólfstorg til að hlusta á sturlaðar ræður um kjarasamninga sem eru í engu samræmi við veruleikann, þá er orðið ljóst að annarleg öfl hafa rænt þessum degi. Mín græna ganga, sem var ásökuð um að ræna þessum degi í gær af „verkalýðsfélögunum“, sveigði af leið inn á Austurvöll. Þaðan þurfti ég frá að hverfa þegar dagskráin reyndist of þjóðernisleg fyrir minn smekk. Barátta fyrir náttúru á fjandakornið ekki að vera barátta fyrir „þjóðlegum gildum“. Það á að heyja hana með rökum.

Mér fannst ég ekki almennilega staddur í veruleikanum í afbeygju göngunnar í Pósthússtræti því þaðan sást vel að yfir Ingólfstorgi hékk risastór rauður borði, ég man ekki áletrunina nákvæmlega en eftir minni var hún svona:

VELFERÐ – HAGVÖXTUR – ATVINNA

Skilaboðin frá spilltu kapítalistasamtökunum ASÍ eru semsagt þau að launafólk sé heimskur múgur sem þurfi að sefja með orwellskum frösum. Í frægri skýrslu (sem þó enginn man eftir), sem unnin var um ímynd Íslands kortér í Hrun, hljóðaði frasinn svona:

KRAFTUR – FRELSI – FRIÐUR

Þetta er ekkert annað en daður við fasisma, og þegar markaðssetningarteymi hins meinta alþýðusambands er farið að strengja svona skilaboð ásamt sovéskum hnefa sem geislar af yfir kröfugönguna á 1. maí, þá hafa annarleg öfl ekki aðeins rænt deginum heldur pakkað honum inn í plast og selt hann. Einsog Che Guevara bol. Svona fyrst það tókst ekki að færa daginn í Húsdýragarðinn einsog eitt sinn var reynt að gera. Krepptir hnefar eru líka mikið teknir eftir Hrun, sem er það andartak í Íslandssögunni – einsog hún verður umrituð – þegar fólkið taldi sig hafa eitthvert raunverulegt vald yfir ákvarðanatöku í landinu.

ÚTRÝMUM KYNBUNDNUM LAUNAMUN

Þetta stóð á öðrum borða frá ASÍ. Þetta getur alþýðusambandið látið framleiða fyrir sig svo það geti bægt frá sér hugsuninni og þurfi ekki raunverulega að gera neitt í málunum. Ef það raunverulega hefði áhuga á þessu baráttumáli þá hefði nú kannski eitthvað þokast til í þeim efnum. En þess í stað snýst 1. maí um að orga eitthvert bull um kjarasamninga yfir hausamótunum á norpandi fólki á Ingólfstorgi, það snýst um fólk á háum launum sem árlega þarf að þykjast hafa staðið í eldlínunni, lyft grettistaki í launamálum alþýðunnar. Mestur hluti dagskrárinnar fer þó í einhverja hljómsveit sem var vinsæl í fyrra svona til að undirstrika það að þetta er ekki baráttufundur og að verkalýðsfélaginu þínu er drullusama um þig. Fyrir þeim er þetta næsti frídagur við 17. júní.

Gylfi Arnbjörnsson var púaður niður úr ræðupúlti á 1. maí 2009. Ég er hissa á því að hann mæti ekki eggjum núna, fjórum árum síðar þegar enn hefur ekkert gerst og alþýðusambandið hefur engan gaum gefið þeim málefnum sem það þykist standa fyrir. Hafi þeir skömm fyrir þessir skíthælar og vogi sér ekki að ásaka aðra um að ræna af sér alþjóðlegum baráttudegi verkalýðsins.

VINNA ER VELFERÐ

Stóð á enn einum borðanum. Þetta er ógeðslegt.

Þjónn, það er kona í mannkynssögunni minni

Mig langar að verða duglegri við að setja inn ýmiss konar hugleiðingar hér, almenns efnis, námsefnis og svo framvegis. Til að mynda rámaði mig snögglega í það – meðan ég beið eftir espressókönnunni rétt áðan (ég drekk kaffi á kvöldin) í samræðu við Eyju um hina karlmiðuðu sögu (ég bjó til þennan Jón Sigurðsson sem fylgir bloggfærslunni, eiginlega alveg óvart, og þaðan spratt umræðuefnið) sem einhverjum gæti þótt móðgandi að tala um sem slíka – að saga, einsog ég man það, var fag sem öllum þótti leiðinlegt, bæði stelpum og strákum. Alltaf. Nema rétt á meðan það var tilkynnt að lesið yrði um aðra hvora heimsstyrjöldina – hvora sem var – þá þótti strákunum gaman í sögu. En svo byrjuðu þeir að lesa og saga varð strax aftur leiðinleg. Það stóðst ekki samanburð að lesa eða horfa á Apocalypse Now í heimabíói (héldu þeir).

Þórður bróðir kvartaði einhvern tíma undan því að honum væri fyrirmunað að lesa línulega atburðarás yfir margar aldir ef hann ætti að muna nokkurn skapaðan hlut hvað hann læsi, sér í lagi nöfn og ártöl. Og að vissu leyti er galið að læra söguna þannig, að vissu leyti er það alls ekki galið. Þegar maður fer að hugsa um þetta þessum árum síðar man maður vissulega að margir svitnuðu fyrir sögupróf. Nemendur grenjuðu einsog Ædolkeppendur á göngum skólans. Þeim gekk jafnan sæmilega sem verst gekk; enginn hafði í raun ætlast til að þeir lærðu þetta allt svona nákvæmlega og áhyggjurnar voru flestar tilefnislausar.

Þessar hugleiðingar eru þó fyrst og fremst sprottnar upp af þeirri staðreynd að mannkynssagan er karllæg, sem er mikilvægt að vera meðvitaður um þegar maður rannsakar sögu; tiltekin tímabil, menningu og bókmenntir þeirra. Það er ekki hægt að rannsaka miðaldabókmenntir nema rannsaka að einhverju leyti sögu þeirra einnig, jafnvel þótt það sé aðeins að litlu marki gert, og saga bókmennta er óhjákvæmilega saga menningar og tímabils í leiðinni. Og það er sáralítið af konum í þessari sögu allri. Ég man að þónokkrum sinnum gramdist bekkjarfélögum mínum það að eiga að læra „endalaust um einhverja löngu dauða karla“ og þær kvartanir komu jafnan frá strákum.

Ég er ekki að segja að við fáum breytt sögunni úr því sem komið er til að gera hana áhugaverðari, heldur að mér finnst þetta áhugavert í sjálfu sér. Það þarf nefnilega ekki nauðsynlega að vera að hið karlmiðaða falli körlum í geð einsog stundum mætti skilja á fólki.

Sjálfur hef ég alla tíð verið sögufíkill, þótt þekking mín á sögu hafi látið á sjá sökum vanrækslu síðustu misseri. Ég las allar kennslubækur sem eru alræmdar fyrir að vera leiðinlegar og fannst þær æðislegar, meiraðsegja Sjálfstæði Íslendinga I-III eftir Gunnar Karlsson. Ég hef það mér til afsökunar að ég var barn. Ég hef enga slíka afsökun þegar kemur að bókum Heimis Pálssonar.

Sturlungaöldin var mitt tímabil. Um hana vissi ég tíu ára allt það sem hægt var að læra af kennslubókum og meira til (núorðið man ég harðla lítið). Ég teiknaði ættartré Sturlunga og hending réði því að Snorri leit út einsog fífl á teikningunni en að Sighvatur Sturluson varð svalastur, og fyrir því hafði ég miklar mætur á Sighvati upp frá því og svíður alltaf dálítið í sinnið þegar ég keyri framhjá Örlygsstöðum í Skagafirði. Nú man ég ekki hvort Sturlunga var til á mínu heimili en í stað þess að lesa hana, eða gera tilraun til að lesa hana, þá hófst ég handa við að skrifa hana – á formi myndasögu – út frá því sem ég vissi. Sem var svosem ekki mikið þegar allt kom til alls.

Sighvatur féll við Örlygsstaði eftir hefðbundinni söguskoðun, en í minni útgáfu þá hafði hann falið sig í runna og duldist þar vel á grænu peysunni sinni; hann hefði lifað af bardagann ef pirraður Ásbirningur í leit að honum hefði ekki höggvið til runnans í gremju sinni og óafvitandi hæft Sighvat. Snorri var nokkuð nákvæmlega brytjaður eftir lýsingu Gunnars Karlssonar og fannst mér leiðinlegast að teikna þann kafla (enda lítið svigrúm til sköpunar). Þórður Sturluson varð óvígur í anakrónískri atlögu að skóggangsmanninum Gísla Súrssyni (Þórður bróðir hafði þá nýverið lesið Gíslasögu og mér þótti útlegð vegna sæmdarvíga spennandi) sem hafði víggirt heimili sitt með alls kyns gildrum. Þar féllu allir nema Þórður, slíkt heljarmenni fyrir sem Gísli var, en um örlög Þórðar og ævintýri átti eftir að skrifa lengri sögu. Hans sonur var enda Sturla sem var eiginlegur höfundur þessara frásagna allra, alveg sama þótt ég diktaði þær að mestu upp sjálfur. Inn í þetta hafði ég svo ráðgert að blanda Gretti Ásmundarsyni og fleiri köppum á einhvern hátt. Læt ég eftir mig óklárað verk en þætti vænt um ef ég fyndi varðveitt.

Það var því nokkuð skondið þegar ég sat tíma hjá mentór mínum fyrir réttum áratug og fékk að vita að þeir bróðir hans hefðu skrifað framhald Sverrissögu og verið það ofarlega á merinni að hafa reynt að frumgera fornmál til brúks í sögunni (það er alltaf gott að vita að maður er ekki einn um að fremja furðuverk). Og þegar maður lítur til sagnaritunar á miðöldum þá má nú vel ímynda sér að vinnubrögðin hafi ekki nauðsynlega verið ósvipuð á köflum, þótt ekki hafi verið með sama vúlgar hætti; sum miðaldarit eru óttalegt kópí-peist með viðbótum, mótsögnum og anakrónisma og engar forsendur endilega til að meta hver heimild er „rétthæst“, sér í lagi þegar viðkemur norrænni trú.

En þessi Sturlunga 2.0 sem ég skrifaði, ég get ekki sagt að hún hafi verið annað en karlmiðuð. Ég minnist þess ekki að í nokkrum einasta ramma hafi komið fyrir kona, hvað þá að minnst hafi verið á konur í sögunni. Einu konurnar sem var að finna voru í áðurnefndu ættartré sem ég felldi fremst inn í söguna til hægðarauka fyrir væntanlega lesendur. Og hvað þýðir þetta? Ætli það þýði ekki bara að það læri börnin sem fyrir þeim er haft, og að hið dularfulla kvenlaga gat í mannkynssögunni sé nokkuð sem maður þarf ætíð að vera meðvitaður um. Sögunni fæst ekki breytt en við ráðum því með hvaða hugarfari við lítum hana.

Minni kvenna – árshátíð Mímis 2007

Á hverri árshátíð Mímis, félags stúdenta í íslenskum fræðum, eru flutt minni bæði karla og kvenna. Fyrsta veturinn minn í íslenskunni var ég beðinn að flytja minni kvenna. Oft hefur fólk rifjað þetta upp við mig í samræðum og hvatt mig til að birta ræðuna sem fræg sé að endemum, einhverra hluta vegna. Og nú loks við að hreinsa út pósthólfið mitt fann ég minni kvenna af árshátíð Mímis 2007 og er ekki frá því að pistillinn hafi bara elst nokkuð vel. Gjörið svo vel:

Án kvenfólks væri ég ekki til. Þótt ekki væru fleiri ástæður til ber ég þónokkrar taugar til kvenna. Fyrir svo hátíðlegt tilefni sem árshátíð Mímis er fannst mér þó tilfinningarökin hrökkva skammt til, svo ég ákvað að leggja á mig eilitla rannsóknarvinnu. Því stendur til efnda að sýna fram á mikilvægi kvenna með vísindalegum hætti – með tilvísunum og öllu. Í því augamiði verður helst stuðst við rannsóknir fræðimanna af Elmtarydskólanum á sviði þverfaglegra samanburðar-fræða.

Eðlilegt hlýtur að teljast að hefja slíka umfjöllun á Íslandi, og þá ekki síst á þeim íslensku handritum sem einu nafni eru nefndar Íslendingasögur. Margan fróðleik má í þeim finna en eitt stendur þar upp úr sem vakti sérstaka athygli mína: Í Íslendingasögum eru konur reglulega nefndar drengir.

Feminískir norrænufræðingar, svo sem Torben Isaksen, líta svo á að þær konur sem töldust til skörunga hafi einar þótt viðurkenningar feðraveldisins verðar, og því nefndar drengir til að varpa ljósi á karllegt eðli þeirra, til aðgreiningar frá teprunum (Isaksen, 1971). Hins vegar er það eindregin skoðun undirritaðs að ekki einungis sé það helber misskilningur, heldur hafi því beinlínis verið öfugt farið; nefnilega að það hafi verið svo eftirsóknarvert að vera kvenmaður á Íslandi, að karlmenn yfirfærðu hið karllæga yfir á kvenkynið í því augamiði að geta sjálfir að nokkru leyti öðlast kvenleika. Þetta fyrirbæri nefnist afturbeygð yfirsjálfsfærsla og er klassískt minni meðal póstfreudískra bókmenntafræðinga (Süskind, Stockmann og Häuser, 1988).

Þar að auki, með agnarlítilli etymólógískri staðreyndatilfærslu, má færa rök fyrir að orðið ‘drengur’ sé dregið af frumforngelíska nafnorðinu ‘drangloch’, sem merkir stúlka. Að samanlögðu þessu tvennu eru konur ekki menn en drengi gæti eðlilega dreymt um að verða stúlkur.

Á tímum mýkeneumenningarinnar á Krít þótti einnig eftirsóknarvert að vera kona, svo lítið sé sagt. Af freskum konungshallarinnar Knossos má sjá að karlmenn gengu um í pilsum og létu hár sitt vaxa sítt. Mýkenar fundu ennfremur upp vatnssalernið til að gæta fyllsta hreinlætis kringum sig, og hefur kynjafræðingurinn Susan Samstag gert því skóna að hönnun þess beri merki kvenlegs hugvits. Ennfremur hafa rannsóknir hennar bent til að konur hafi í raun drottnað yfir karlmönnum ekki einasta á Krít, heldur um gjörvallt Eyjahafið (Samstag, 1931). Fræðimenn á sviði fagurfræða hafa tekið undir þetta sjónarmið og m.a. bent á að konur eru langtum fallegri en menn, og því sé það alls ekki ólíklegt (Richards og Merryweather, 1958). Auk þess er almennt viðurkennt innan sagn- og stjórnmálafræði, að lýðræðishefðin eigi ekki einungis uppruna sinn að rekja til Grikklands, heldur til niðja forngrísku kvennanna beinlínis (Frederiksen, 1941; d’Montagnan, 1975).

Arfleifð Grikkja og Íslendinga eru þannig að nokkru samtvinnuð. Í Völuspá leitar vitrasti karl allra karla ráða hjá kvenmanni, í Þrymskviðu klæðir Þór sig í kvenmannsföt til að endurheimta sjálfsmynd sína – klassískt dæmi um afturbeygða yfirsjálfsfærslu – og í Snorra-Eddu er það kona sem ræður úrslitum um hvort sjálfur guðinn Baldur fær að lifa. Í grískri goðafræði sést það þó ef til vill gleggst hversu mikilvægar konur eru, á því að guðirnir heillast af konum, en fyrirlíta karla svo mjög að þeir láta erni kroppa úr þeim innyflin. Gáfuðustu, fegurstu og sterkustu grísku guðirnir eru jafnframt konur, og allt frá árdögum hefur karlmenn dreymt um að komast til viðlíka paradísar og kvenríkisins Lesbos.

Að ofanfengnum niðurstöðum dregnum saman má komast að þeirri heildarniðurstöðu að konur séu rót sjálfrar siðmenningarinnar; þær eru alltumlykjandi í mannkynssögunni, þær skapa hugræn og lífeðlisfræðileg skilyrði fyrir jafnt getnaði og þrifnaði karlmanna, og síðast en ekki síst eru konur þekkt trúar- og bókmenntaminni. Af nógu er að taka.

Það er því eindregin niðurstaða mín, í samræmi við samantekt á rannsóknum víðsvegar um heiminn, að konum verði aldrei sýndur nægur sómi, að sér lifandi eða látnum, og legg ég til að viðstaddur karlpeningur lyfti glösum sínum hátt á loft, til heiðurs hinum undurfögru og fullkomnu kvenbetrungum vorum. Skál!

Afbakanir og útúrdúrar

Það fyrsta sem ég fékk að heyra þegar ég vaknaði var að Pressan hefði birt frétt um mig. Það næsta sem ég gerði til að fullkomna stundina var að selja upp umtalsverðu magni af blóði í vaskinn. Líkaminn hefur sjálfsagt séð þetta fyrir og brugðist við með viðeigandi hætti. Fréttin er svo illa skrifuð að hún afbakar (óviljandi?) það sem ég sagði í greininni sem hún er unnin upp úr.

Mér hundleiðist að vera í fjölmiðlum. Nema að sjálfsögðu þegar ég gef út bækur, en þá hafa fjölmiðlar engan áhuga á mér. En þetta er semsé langt því frá í fyrsta sinn sem meintir fjölmiðlar afbaka eitthvað sem ég hef sagt og aldrei bregst það að mér finnst ég vera skítugur eftir á. Ennþá verri er tilfinningin fyrir það að sjá nafnið mitt letrað í Pressunni.

Umræðurnar hafa að ósynju mest snúist um Tómas Guðmundsson. Þrisvar hef ég útskýrt djókið en aftur spyr fólk sömu spurninganna. Ef til vill er það þetta með lesskilning og þrjátíu prósentin.

Enn aðrir hafa viljað kenna efni greinarinnar við danskan húmor, þeirra á meðal náungi sem játar að sín reynsla af lesbíum einskorðist við tölvuskjáinn um borð í togaranum. En auðvitað á það ekkert skylt við húmor þegar samfélagið gefur konum hvarvetna þau skilaboð að þær séu túttur og píkur fremur en manneskjur. Það getur hver sagt sér sjálfur.

Af fræðum

Lífið færist áfram með slíkum hraða að erfitt er að halda í við það allt til að gera sér grein fyrir samhengi hlutanna. Andlegi helmingurinn er tvíklofinn persónuleiki sem ýmist er fræðimaður eða rithöfundur og getur aðeins verið annað hvort á hverjum einum tíma.

Í nóvember fór ég til Biskops Arnö sem fræðimaður en kom þaðan rithöfundur, fór fjórum dögum seinna á ráðstefnu eins leynifélagsins sem ég tilheyri í Tartu Ülikool (sem er nokkuð kúl nafn á háskóla) og breyttist þar aftur í fræðimann. Það entist þó skammt og við tók löng skrifstörn. En frá og með febrúar er ég fræðimaður aftur.

Það sem hefur gerst síðan er að ég skrifaði eitt stykki meistaraprófsritgerð sem bíður nú mats við Árósaháskóla. Ég stefni á að birta að minnsta kosti eina grein uppúr henni þegar í vor. Aðra grein hef ég eyrnamerkt greinasafni sem ég sjálfur kem til með að ritstýra ásamt öðrum. Það kemur að líkindum út að ári liðnu. Í dag lauk ég við fyrirlestur um Snorra goða sem ég flyt á málþingi stúdenta í Árósum núna á föstudaginn; ég er þegar með hálfkláraða grein um efnið sem ég hyggst birta í desember í fréttariti annars leynifélags sem ég tilheyri. Ég hef líka verið að skrifa fánýtan fróðleik um miðaldafræði á Smuguna (sjá hér, hér og hér). Ögn um konur og djöfla á miðöldum skrifaði ég svo á Knúz.is.

Þá er ég meðal umsækjenda til doktorsnáms í íslenskum bókmenntum fyrri alda við Háskóla Íslands fyrir haustið. Ég er þegar kominn með leiðbeinanda og rannsóknarefnið er hið sama og ég hef fengist við síðasta eina og hálfa árið: yfirnáttúra í bókmenntum og heimsmynd miðalda. Ég get ekki annað sagt en ég hlakki til að „koma aftur heim“ í HÍ.

Með hjartað á réttum stað

Ég kynntist honum hvergi nándar nærri eins mikið og mig langaði til. Við hittumst heldur aldrei, þótt það hafi komið til tals. Og nú er hann dáinn. Það síðasta sem hann sagði við mig, í stríðni: „Þú hefur svo fallega sál.“ Eitthvað fannst mér það nú vera alveg öfugt.

Það er óvanalegt þegar manneskja sem lengst maður þekkti undir dulnefni hefur jafn djúpstæð áhrif á mann. Sigurbirni kynntist ég skömmu eftir að hann fór að skrifa um málefni kynjanna. Undir fyrirsögninni „Sigurbjörn verður til“ birtust eftirfarandi inngangsorð:

Mér hefur lengi blöskrað það sem Pjattrófurnar og Hlín Einars skrifa um karlmenn. Það virðist sem þær þekki bara eina tegund karla, aumingja.

Sigurbjörn sagði allt það sem mörg okkar hinna höfðu ekki dug í okkur til að nefna, sérstaklega karlar, og skóf aldrei ofan af hlutunum. Hann varð strax einn minn uppáhaldspenni, síðan hans varð daglegur viðkomustaður.

Hið sorglega við þá samfélagsgerð fyrirlitningar sem Sigurbjörn barðist gegn, þetta tæpa ár sem hann var virkur í umræðunni, er hversu óvanalegt það var að karlmaður léti í sér heyra. Og það gerði hann svo rækilega að fáir máttu sín nokkurs gegn honum. Hans síðustu grein skrifaði hann fyrir Druslugönguna sem haldin var í júlí sem leið.

Manninum bakvið Sigurbjörn fékk ég síðar örlítið að kynnast. Við skrifuðumst ögn á og hrútskýrðum femínisma hvor fyrir hinum. Í gegnum okkar stuttu kynni komst ég að því að ekki einasta var þar á ferðinni maður með hjartað á réttum stað, heldur var hann kærleiksríkur og lífsglaður eiginmaður og faðir.

Hann var mikill húmoristi, einsog raunar allir femínistar sem ég hef kynnst. Hann var hvunndagshetja og fyrirmynd margra. Hann var hetja mín og fyrirmynd. En fyrst og fremst var hann Gunnar Hrafn. Fyrir það vildi ég geta þakkað honum.

Birtist fyrst á Smugunni.

Greiningardeildin hefur svarað

Sá mæti maður Kristinn Theódórsson tilkynnti á vefsíðu sinni í gærkvöld að hann myndi í dag svara grein minni En hún var svo djarflega klædd! sem ég skrifaði umbeðinn fyrir Druslugönguna, og þótti heiður að. Raunar líkti hann skrifum mínum, eftir því sem ég kemst næst, við tölvuleikinn um Mariobræður (af gullpeningalíkingu Kristins helgast fyrirsögnin hér). Ekki stóð á efndum og gagnrýnin birtist fyrir skömmu. Ég að sjálfsögðu fagna þeirri umræðu.

Nú þekki ég Kristin ekki nema af afspurn, og af póstlista félagsskapar sem við báðir eitt sinn tilheyrðum. Af honum hef ég ekkert nema gott eitt spurt og vefsíða hans hefur mér gegnum tíðina þótt staðfesta allt það sem ég hef heyrt og séð, að hér sé á ferðinni rökfastur og málefnalegur maður með gríðarlega þolinmæði til samræðna, sama hversu galin viðhorf viðmælendur hans kunna að hafa. Upp á síðkastið hefur Kristinn fjallað talsvert um það sem honum finnst vera „öfgafemínismi“, og skotið víða í gagnrýni sinni. Ég hef verið ósammála Kristni í flestum atriðum þeirrar umræðu.

Raunar hafa mér þótt allir deiluaðilar bera skarðan hlut frá borði, kannski ekki síst vegna þess að enginn virðist tala sama tungumálið þegar kemur að femínisma, og eilíft er höggvið í sama knérunn. Engin samræða á sér stað. Gagnrýni Kristins á mín skrif virðist mér vera sama marki brennd að því leyti að ég tel hana vera á misskilningi byggð. Kristinn verður þó fráleitt ásakaður um að forðast samræðu, þar sem hann sjálfur efnir til hennar nú, en slík samræða sem hér er efnt til þrífst þá og því aðeins að vilji beggja til að eiga í henni sé til staðar; slík samræða þarf umfram allt að vera málefnaleg og heiðarleg. Ég geri ráð fyrir að Kristinn sé mér sammála og því getum við rætt þetta án upphrópana.

Kristni þykir kynjaumræðan á Íslandi lituð karlfyrirlitningu, og gerir sér lítið fyrir og greinir nokkra þræði hennar sem honum finnst hann sjá í skrifum mínum. Hann vill karlfyrirlitninguna upp á borðið, að minnsta kosti að hún sé meðvitað tekin með í reikninginn eigi umræðan að byggja á karlfyrirlitningu, svo hægt sé að ræða kosti hennar og galla. Ekki skil ég sjálfur hvaða kostir gætu mögulega fólgist í karlfyrirlitningu, enda hafna ég henni jafn einarðlega og kvenfyrirlitningu hvað svo sem menn annars vilja lesa milli línanna. Haukur Már Helgason, heimspekingur og rithöfundur, benti á það á Facebook – því miður ekki á bloggsíðu sinni – að Gillzenegger á forsíðu símaskrárinnar væri jafnvel meiri móðgun við karlkynið. Orðrétt sagði Haukur Már:

Ætli geti verið að forsíðuefni símaskrárinnar sé fyrst og fremst niðrandi fyrir karlmenn, á þann máta sem konur mega venjast að auglýsingamyndir séu? Það sem raunverulega komi við kauninn á Dofra, Hjálmari, öllum femínísku körlunum – og já, líka mér – sé kannski ekki kvenfyrirlitningin ein heldur þessi mynd af karlmanninum: karlmaðurinn sem yfirborðskennt, sjálfsupptekið flón. Og jafnvel fyrst og fremst: karlmaðurinn sem líkami. Karlmaðurinn sem próletarían líkami. Hlutur. Dildó allra landsmanna.

Þetta er hárrétt hjá Hauki; auðvitað gengur þetta á báða bóga. En ekki hef ég orðið var við að umræðan neiti að horfast í augu við karlfyrirlitningu í samfélaginu, neiti að viðurkenna hana, því hún er sannarlega til staðar og engan þekki ég sem ekki getur fúslega viðurkennt það að það er alveg jafn slæmt þegar karlar eru hlutgerðir, sem óhjákvæmilega felur í sér karlfyrirlitningu, einsog þegar það hendir konur.

Hér er þó líklega um áherslumun að ræða fremur en vöntun á að líta í eigin barm. Jú, karlar eru líka fórnarlömb fyrirlitlegra staðalmynda, en konur eru það í svo miklu meiri mæli að dæmin verða illsambærileg. Femínisma hefur stundum verið legið á hálsi að vera hugmyndafræði kvenna, að femínistar berjist fyrir auknum réttindum á kostnað karlmanna, einskonar kvenræði. Það er ekki rétt. Femínismi hinsvegar einblínir á konur sem félagslegt og menningarlegt viðfang í samfélagi sem stjórnað er að stórum hluta af körlum. Enda þótt femínismi opinberlega snúist um jafnan rétt beggja kynja, þá er í því ljósi ekkert óeðlilegt við það þótt femínistar starfi á forsendum kvenna.

Mér þykir undarleg ef snúa á upp á mig og aðra karlkyns femínista sem ég þekki að við séum haldnir karlfyrirlitningu, meðvitað eða ómeðvitað, fyrir það eitt að taka slaginn á forsendum kvenna. Ég fullyrði að við gerum okkur öll fyllilega grein fyrir að þessu er einnig öfugt farið, og þá er heillavænlegra að benda á óréttlæti hvar sem það fyrirfinnst fremur en að benda á brotalöm á einum stað að því er virðist til þess eins að gagnrýna annað – og kalla það svo karlfyrirlitningu eða, einsog ég sá einhversstaðar, „sjálfmiðaða rörasýn“, jafnvel fasisma. Femínísk barátta á Íslandi hefur skilað mörgum réttarbótum til karla einnig, til að mynda rétti til feðraorlofs, og jafnréttislög tryggja körlum jafnmikinn rétt á vinnumarkaði og konum. Gjarnan er horft framhjá þessu, og sú barátta er hvergi nærri búin.

Með enn öðrum orðum eru karlmenn ekki að „leggjast í útgerð við að ala á reiði og tortryggni í garð eigin kyns“ og það er svo fremi ég fæ séð ekki „algeng aukaverkun af því að gerast femínisti“ að gera slíkt. Kristinn segir einnig:

Nú á dögum er bæði dálítið “inn” fyrir karlmenn að hatast út í femínisma og að vera yfirlýstir femínistar. Mér sýnist Arngrímur hafa kosið síðari kostinn og við það er vitaskuld ekkert að athuga.

Mér finnst Kristinn hér nánast líkja fólki við krakka sem velja sér fótboltalið í ensku deildinni, svona af því bara, einsog börn gera – eða meting um hljómsveitir, ég barasta trúi ekki að þér þyki Wham vera betri sveit en Duran Duran. Þessu er auðvitað ekki svona farið, hvort sem það er móðins ýmist að hata femínista eða vera yfirlýstur femínisti. Ég kaus mér ekki síðari kostinn (þeir eru auk þess fleiri) – mér var einboðið útfrá eigin sannfæringu að fylgja henni. Ég tek það ekki nærri mér þótt mér sé óbeint líkt við kynjafræðinemann Högna sem skráði sig til þess eins í háskóla að ríða sem flestum stelpum, en mér þykir leitt þegar menn sjá ekki handan slíkra einfaldana á flóknum, hápólitískum kringumstæðum.

Ef einhverjir sannarlega kjósa sér þann kost að gerast femínistar í slíku skyni, jafnvel bara til að vera móðins, þá eru þeir allteins fyrirlitlegir og það sem þeir með ímyndaðri afstöðu sinni berjast gegn. Enginn velur sér að gerast femínisti – það gerir réttlætiskennd og sannfæring, vilji til að taka þátt og berjast fyrir því sem maður telur gott og rétt. Ég viðurkenni strax að ég les hér alltof mikið í orð Kristins, enda veit ég að hann átti alls ekki við neitt í þessa líkingu, en þetta liggur engu að síður falið milli línanna – það liggur í orðanna hljóðan, að það liggi mögulega eitthvað meira að baki „ákvörðun“ karla um að gerast femínistar. Að það sé móðins. Ef einhverjum virðist femínismi vera orðinn móðins (það virðist mér ekki) þá kannski þýðir það að við séum að ná árangri.

Fyrst ætla ég þó að taka fram að ég kann vel að meta og styð baráttuna fyrir jafnræði kynjanna. Femínistar hafa gert frábæra hluti og eru að gera frábæra hluti. Þeir hafa lyft grettistaki við að opna augu heimsins fyrir rótgrónu feðraveldi sem litar afstöðu samfélagsins til flestra ef ekki allra félagslegra hluta og gríðarlega margt hefur áunnist. Hreyfingin hefur sannarlega breytt heiminum til hins betra. Hún hefur hinsvegar líka breytt heiminum til hins verra í augum einhverra og ég þekki t.d. sjálfur konur sem sjá dálítið á eftir valinu um að vera húsmóðir og eyða meiri tíma með börnunum en nútímasamfélagið leyfir. Allir hlutir hafa kosti og galla. Líklega eru þó flestir sammála um að kostirnir við kvenréttindabaráttuna vegi mun þyngra en ókostirnir.

Hér erum við Kristinn alveg hjartanlega sammála, að því undanskildu að ég skil ekki alveg klausuna um konur sem sjá eftir því vali að vera heimavinnandi húsmæður. Ekki vissi ég að nútímasamfélagið fordæmdi þær konur, en það kann svosem vel að vera að ég hafi ekki orðið var við það. Á hinn bóginn er það einmitt frábært að makar geti í samráði hvort við annað tekið um þessi mál meðvitaða ákvörðun. Því var ekki að heilsa fyrir örfáum áratugum og sýnir það best hversu langt við höfum komist af litlum efnum og endalausum mótbyr.

Kristni gremjast viðbrögð sumra femínista sem hann hefur, einsog áður var nefnt, átt gagnrýnin samskipti við á netinu. Ekki get ég svarað fyrir þá femínista nema að því leyti sem ég hef fylgst – lítillega vel að merkja – með téðum samskiptum, og einsog áður sagði hefur mér virst sem Kristinn og Hildur vinkona mín Lilliendahl, svo dæmi sé nefnt, tali hreinlega ekki sama tungumál þegar að þessum málum kemur. Ekki nenni ég að rifja upp hvert umræðuefnið nákvæmlega var til að aðgæta hvort ég muni þetta rétt, en forsendur beggja til samræðnanna voru svo ólíkar að mér fannst ég sjá strax í upphafi að þær yrðu dæmdar til að enda á aðeins einn veg. Það held ég fremur að sé rót vandans en að femínistar (hvað þá upp til hópa, einsog mér virðist gefið í skyn) fyllist heilagri vandlætingu um leið og á þá er hallað. En einsog segir get ég ekki talað máli allra femínista hér, eða Hildar hvað það varðar, né heldur ætti ég að gera það. Ég get aðeins svarað fyrir sjálfan mig.

Til þess að um það megi deila þarf að vera hægt að ræða málin segir Kristinn, og til þess er ég einboðinn.

Jafnrétti milli kynjanna er augljóslega gríðarlega margbrotið og flókið fyrirbrigði. Kynin eru líkamlega ólík og margt bendir til þess að þau séu einnig með töluvert ólíka hugsun. Það verður því aldrei þannig að allir karlmenn og allar konur séu sammála um að janfrétti sé náð – leyfi ég mér að fullyrða. Til þess er heimurinn of flókinn. Og það að deilur standi um það hvort orsakasamhengi sé milli kynjabundins ofbeldis og þess hvernig konur klæða sig er varla atriði sem vegur mjög þungt á vogaskálunum. Það sem hinsvegar þykir vega þungt er sú hugmynd að orsakasamhengið sé ekkert og að þær áhyggjur séu dulin tilraun til að stýra konum og kenna þeim sjálfum um ofbeldi gegn sér.

Hér tel ég að Kristinn misskilji mig. Ég segi að viðtekinn skilningur margra sé að jafnrétti hafi þegar verið náð. Ég segi ekki að svo sé eða að um það ríki almenn sátt meðal fólks. Kristinn klykkir svo út með því að gefa í skyn að það hljóti nú samt að vera orsakasamhengi milli klæðaburðar kvenna og nauðgana, þótt ég haldi öðru fram. Ég hinsvegar held ekki öðru fram: „… samt þurfa konur sérstaklega að mótmæla því að orsakasamhengi sé milli kynbundins ofbeldis og þess hvernig þær klæða sig,“ segi ég – í viðtengingarhætti. Það er klárt orsakasamhengi sem skýrist af rótgróinni kvenfyrirlitningu í samfélaginu. En það er ekki eðlilegt að svo sé, það er ekki eðlilegt að konur þurfi að gefa því gaum hvort þær séu nokkuð berskjaldaðar gegn nauðgunum klæddar svona eða hinsegin.

Það er samfélagslegt vandamál að það sé orsakasamhengi, og það er samfélagslegt vandamál þegar fjölmiðlar og lögregla lýsa yfir – einsog gerðist í tilviki þriggja erlendra, einsog sérstaklega var tekið fram að ástæðulausu, manna sem nauðguðu konu í Hafnarstræti fyrir 2-3 árum. Þá kom það fram að hún hefði verið þannig klædd. Það er ekki eðlilegt. Það er það sem ég gagnrýni, sú botnlausa, rótgróna kvenfyrirlitning sem finnst í því samfélagi þar sem sérstaklega þarf að vara konur við því að klæða sig ekki á „ögrandi“ hátt.

Ef það er raunverulega fylgni þarna á milli sem ekki mótast af feðraveldinu, en ekki bara fyrirlitleg átylla til að afsaka „meinta“ kynferðisbrotamenn, sem ætíð eru meintir þegar aðrir eru það ekki, og brýna fyrir ungum stúlkum að klæða sig heldur á hinn veginn en þennan, þá afskar það samt ekki nokkurn skapaðan hlut einsog Kristinn segir sjálfur. En burtséð frá mögulegri fylgni af þeirri sort þá eru nauðganir flestar ofbeldisverk framin án kynferðislegrar átyllu einsog þeirrar að kona hafi verið í svo flegnum kjól. Fórnarlömb kynferðisbrota geta af sér kynferðisbrotamenn, og þar er áreiðanleg fylgni. Þetta er ofbeldishneigð getin af áunninni og/eða meðfæddri geðröskun sem hefur lítið með kynferðislega fullnægju að gera. Í því ljósi hafa eftirfarandi rök lítil áhrif á afstöðu mína:

Spurningin er hvort afstaða kvenna myndi eitthvað breytast ef tölfræði sýndi það, að í næturlífinu sé umrædd fylgni raunveruleg. Mér hefur sýnst að gögnin bendi beinlínis til þess að svo sé þegar mengið er afmarkað við ungar konur á djamminu*, og brjóstvit mitt segir mér að hálfnakin örend kona muni vekja meiri athygli fullra dólga en kona sem er öðruvísi klædd.

Kristinn segir að varúðarorð og tilmæli af þessu tagi séu ekki kúgun. Ekki minnist ég þess að hafa haldið því fram þótt það fari nú raunar eftir forsendum hvort ég geti talist sammála honum. Þetta hefur bara ekkert með það að gera svo fremi ég fæ séð. Konur eiga ekki að þurfa að óttast það að ganga úti á götu, burtséð frá því hvernig þær kjósa að klæða sig. Um það snýst nú heila málið, og það lýsir einvörðungu gamaldags viðhorfum að mínu mati, einsog þeim nauðgunarkúltúr sem viðgekkst í Vestmannaeyjum fyrir þó ekki nema 20-30 árum og ég geri að umtalsefni í grein minni, að meiraðsegja lögreglan tíni sér til einhverjar utanaðkomandi forsendur kynferðisofbeldis einsog það færi ábyrgðina að einhverju leyti, hve litlu sem það er, yfir á brotaþola.

Á alveg sama hátt er sá ekki ábyrgur á neinn hátt fyrir eigin morði sem hættir sér út úr húsi eftir miðnætti. Slík umræða finnst mér algjörlega ótæk, og ég játa það hér og nú að ég á afskaplega bágt með að skilja það sjónarmið að sú umræða sé á nokkurn hátt relevant. Til þess er baráttan meðal annars að svona rök heyrist ekki framar. Til þess er baráttan að deyða kvenfyrirlitningu í samfélaginu hvort sem hún er undirliggjandi eða á yfirborðinu.

Arngrímur einfaldar málin glæpsamlega og gefur sér allt of mikið af vinsælum forsendum femínista (rétthugsun?)

Arngrímur lætur eins og það sé viðhorf margra karlmanna að konur “kalli eftir því sjálfar að þeim sé nauðgað” og það sé það sem þeir seru að segja þegar þeir minnast á klæðnað fyrir eða eftir að eitthvað slíkt á sér stað. Hér er verið að leika sér að blæbrigðum orðanna til að mála mun ljótari mynd af afstöðu karla en þörf er á (einkenni karlfyrirlitningar?)

Hérna tapa ég þræðinum aðeins. Stuttir pistlar kalla á einföldun. Ef ég ætti að skýra málin nægilega vandlega til að skilja ekki eftir eina einustu snurðu þyrfti ég að skrifa ansi veglega bók, og samt yrðu margir til að gagnrýna mig. Hvort einfaldanir mínar eru glæpsamlegar er ég varla dómbær á, en til þess voru þær gerðar að smætta flókna umræðu niður í stuttan pistil sem tæki á helstu selvfølgelighedunum einsog ég sé þau:

1. Það er sjúkt að taka þurfi þessa umræðu á 21. öldinni. Nauðganir eru samfélagsmein sem allir ættu að vera viljugir til að berjast gegn.

2. Samt eru ótrúlega margir sem setja ofan í við okkur sem finnst umræðan bera blak af körlum á kostnað kvenna, sér í lagi þegar hún einkennist – einsog Kristinn áreiðanlega hefur tekið eftir – af djúpstæðu hatri á okkur sem látum okkur málið varða. Um daginn var ég kallaður öfgakenndur, fasískur hálfviti sem vildi þagga niður umræðu fyrir að finnast óeðlilegt að fólk gerði grín að nauðgunum og tjá þá skoðun.

3. Konur og þeir sem þær styðja fylkja senn liði í göngu til að krefjast réttar síns til að vera ekki nauðgað. Það er málefni sem ég styð og því greip ég til einfaldana til að skrifa læsilegan pistil.

Kristinn spyr hvort fyrsta atriðið sem hann nefnir skýrist kannski af „feminískri rétthugsun“ – hvað svosem það er. Ég spyr á móti hvar megi finna rétthugsun innan þessa málefnis, og hvað sé þá ranghugsun. Ég kem nánar að því hér á eftir.

Hvað varðar seinna atriðið þá er engu logið upp á karlmenn þegar ég segi að margir þeirra séu haldnir undarlegum órum um kvenfólk, og að það viðhorf sé til að klæðaburður kvenna kalli á nauðgun. Það viðurkennir Kristinn meiraðsegja sjálfur fyrr í gagnrýni sinni. Aldrei sagði ég að það væri stór hluti, en það eru sannarlega margir. Ég tók dæmi af Baldri Hermannssyni framhaldsskólakennara, sem opinberlega sagði að stelpur væru að „biðja um að vera nauðgað“, Þjóðhátíð í Eyjum á árum áður þar sem það var þjóðarsport að nauðga sem flestum dauðadrukknum stúlkum og svo Gillzenegger og viðhlæjendum hans. Kristinn spyr sig hvort þetta séu einkenni karlfyrirlitningar. Ég tel mig hafa svarað því hér að ofan.

Kristinn ásakar mig um einföldun en gerist sjálfur sekur um að ofureinfalda afskaplega flókið og alvarlegt mein í samfélagsvitundinni. Auðvitað er greinin einföldun. Það liggur jú í hlutarins eðli. Rétt einsog þetta ívið lengra svar er einföldun á langtum stærri umræðu. Þegar Gillzenegger grínast með nauðganir (sem Kristinn andmælir), þá eru ótal manns úti í þjóðfélagi sem raunverulega hugsar þannig og svo aðrir sem eru svo truflaðir á geði að þeir gera ekki greinarmun á réttu og röngu. Gillzenegger, hvort sem hann sjálfur er haldinn kvenfyrirlitningu eða ekki, ýtti undir hana með skrifum sínum, og opinberlega hvatti til þess að Sóleyju Tómasdóttur yrði nauðgað. Það var ekki hluti af þeim bloggfærslum sem Drífa Snædal endurbirti á dögunum, enda eyddi Gillzenegger henni undir eins og málið barst til fjölmiðla. Ekki ætla ég að hafa fyrir því að reyna að leita uppi afrit af umræddri færslu, en hún var viðurstyggileg, og hérumbil orðrétt sagði Gillz að það væri réttast að nauðga Sóleyju duglega. Hann notaði orðið nauðga, svo sannarlega. Kristni finnst þau skrif sem Drífa endurbirti ekki gefa neitt svipað í skyn, en það finnst mér á hinn bóginn, með tilliti til fyrri skrifa hans um Sóleyju Tómasdóttur.

Það er einfaldlega magnað að svona vel skrifandi og hugsandi maður skuli leyfa sér að skrifa þessi undarlegu orð. “Að vilja ekki verið nauðgað..”. Til hvers að láta eins og það sé afstaða nokkurs manns að það í sjálfu sér að vilja ekki vera nauðgað sé einhverskonar rétthugsun? Rétthugsunin er fólgin í því að éta ályktanir um gang þessara mála alfarið og eingöngu upp eftir femínistum og dæma allar aðrar vangaveltur sem tilraunir til að draga úr baráttu kvenna við kynjabundið ofbeldi. Málið er einmitt að hugsanlega er hægt að gera ýmislegt annað til að draga úr slíku ofbeldi en að dásama orðræðu sem mörgum karlmönnum þykir lítillækkandi og ósanngjörn og hreinlega betur til þess fallin að skapa andúð á hreyfingunni en að styrkja hana.

Rétthugsun er útvatnað og gagnslaust hugtak þegar allt sem fellur manni ekki í geð má stimpla sem rétthugsun. Ekki tel ég mig sekan um að éta allt upp eingöngu eftir femínistum, hvað þá heldur að ég vilji dæma hugmyndir sem koma annarsstaðar frá úr leik. Mér þykir Kristinn gefa sér helst til mikið um mitt lundarfar hérna. Ekki sé ég á pistli mínum heldur að ég dásami orðræðu sem er karlmönnum lítillækkandi – þvert á móti hrauna ég yfir þá orðræðu sem er karlmönnum til mestrar minnkunar, nefnilega þeirrar sem Baldur og Egill stóðu fyrir. Gengisfelli ég karlmenn almennt einhversstaðar í pistlinum, eða ræðst ég gegn þeim á einhvern hátt? ekki þykir mér það. Pistlinum var öðru nær ætlað að vera hugvekja um raunveruleg viðhorf sem finnast á meðal karlmanna í íslensku samfélagi. Ef karlmönnum finnst óþægilegt eða lítillækkandi að kynbræður þeirra geti hugsað á þann máta er þeim sjálfum í lófa lagið að berjast gegn því. Ekki að þessi viðhorf einskorðist við Ísland nema síður sé. Mér var bent á eftirfarandi tilvitnun sem finna má á Common Sense Atheism:

My concern for level of pain of rape would be greater if it weren’t for the fact that most American women deserve to raped because they oppose prostitution as a sexual outlet for men. Since they deserve to raped, I cannot concern myself with the pain rape causes them.

Hversu margir á Íslandi ætli hugsi svona? Áreiðanlega fleiri en við Kristinn þorum að ímynda okkur.

Femínistar eru mjög gjarnir á að vísa öðrum tegundum hugsunar en þeirra eigin frá. Til þess hafa orðið til hugtök eins og að hrútskýra (e. mansplaining) og eru menn síðan gjarnan sakaðir um að vera vond fyrirmynd fyrir dætur sínar ef þeir leyfa sér að impra á öðrum sjónarmiðum en þeim sem hreyfingin er búin að leggja blessun sína yfir […] Staðan er hinsvegar mun síður þannig í dag, og er þetta í annað sinn sem ég bendi á þá kenningu mína að ofstækisfullur femínismi sé ekki eins auðvarinn og hann hefur verið fyrir nokkrum áratugum. Forsendur hafa breyst. Það má deila um hversu mikið þær hafa breyst, en það er einmitt umræða fyrir bæði kynin til að taka þátt í, en ekki kvenna einna að skera úr um, á hvern þann hátt sem þeim þykir henta – eða það hefði ég a.m.k. haldið að væri fremur jafnréttissinnuð afstaða.

Hvaða femínistar eru mjög gjarnir á að vísa öðrum hugmyndum en þeirra eigin frá? Ekki þekki ég þá femínista. Mér þykir alhæfingin leiðinleg og tilgangslaus. Hver ásakar menn um að vera vondar fyrirmyndir ef þeir impra á öðrum sjónarhornum en þeim sem „hreyfingin“ hefur lagt „blessun sína yfir“? Kristinn virðist halda að femínismi sé ein hreyfing, en hún er hundraðfalt klofin rétt einsog aðrar pólitískar hreyfingar. Þetta er einsog að segja að hægri sé svona og vinstri hinsegin. Slík skoðun heldur ekki vatni.

Að sjálfsögðu er það jafnréttissinnuð afstaða að bæði kynin taki þátt í umræðunni, en ég á bágt með að skilja hvað það er sem Kristni þykir vera ofstækisfullur femínismi. Hugtökin eru hreinar andstæður. En gefum okkur að til sé ofstækisfullur femínismi, þá þýddi það væntanlega að femínistar væru ekki að berjast fyrir jafnrétti lengur, heldur kvenréttindum. Ég veit ekki um neina slíka femínista á Íslandi, hvað þá annarsstaðar, og Femínistafélag Íslands legði ekki blessun sína yfir slíka hugmyndafræði – ef það er sú hreyfing sem Kristinn á við. Ég er reiðubúinn að hlusta á hvað Kristinn á við með þessu ef hann er reiðubúinn til að skýra það fyrir mér í lengra máli. Annars er hætt við að við skiljum ekki hvor annan.

En að segja Gillzenegger hafa verið að tala um að nauðga þurfii femínistum er gott dæmi um óheflaða túlkunaráráttu. Ef Gillzenegger hefði verið að tala um að “senda” tvær til þrjár konur á einhvern karlmann sem hann teldi þurfa á vænum skammti af kynlífi að halda, væri hann þá að tala um nauðgun? Nei, hann væri bara af heimskulegu kæruleysi að tala um að konurnar ættu mök við karlmanninn, án þess að gefið sé að ofbeldi komi þar nokkuð við sögu. En vegna þess að Gillzenegger talaði um að senda karla á konu, hafa margir tekið sér það skáldaleyfi að ætla honum að vera að tala um naugðun, og í grein Arngríms er þess ekki einu sinni gætt að tala um að Egill hafi etv. gefið í skyn að þessum konum eigi að nauðga, heldur er það einfaldlega fullyrt.

Ég var búinn að svara þessu áður en ákvað að leyfa tilvitnunni að fljóta með af einni ástæðu: Egill gaf svo sannarlega í skyn að það ætti að nauðga vissum nafngreindum femínistum. Ef þessu hefði verið öfugt farið, hefði mér þótt það eins ógeðfellt, ef senda ætti nokkrar konur til að losa brundið úr vatnsmelónustærðarpungnum á einhverjum aumingjans aktívista sem þyrfti bara duglega að fá á broddinn? Guð minn góður, já!

En hér verður þó að gæta þess einnig sem ég sagði um femínisma hér að framan, að hann er hugmyndafræði útfrá sjónarhóli konunnar sem viðfangs feðraveldisins. Og enda þótt konur nauðgi líka, þá getur Kristinn séð í hendi sér hvernig hlutföllin þarna á milli standa. Þótt nauðganir séu alltaf jafn alvarlegar, þá hallar gríðarlega á konur þegar kemur að kynbundnu ofbeldi, og því er ekki skrýtið þótt allt verði vitlaust þegar stungið er upp á því að nauðga konum einsog það sé einhver brandari. Dæmi um hið gagnstæða, til að gæta sanngirni, er til dæmis nýleg frétt sem Pressan birti um konu sem stöðvaði ræningja og hélt honum föngnum sem kynlífsþræl í 3-4 daga. Framsetningin var allt önnur en um nauðgun hefði verið að ræða, og það er alveg eins viðbjóðslegur og fyrirlitlegur fréttaflutningur í mínum augum einsog þegar gert er lítið úr nauðgun kvenna.

Svona túlkunargleði á orðum femínista myndu þeir sjálfir kalla rembu og fyrirlitningu, því fólki eru gerðar upp verri skoðanir en það hefur. Samfélagið er hinsvegar svo upptekið af því þessa dagana að fordæma hverskyns kvenfyrirlitningu, að sanngirni til handa karlmönnum er ekki orfarlega á baugi …

Þetta er einfaldlega rangt. Samfélagið er alls ekkert upptekið af því að fordæma kvenfyrirlitningu, ekki frekar en það er upptekið af því að fordæma karlfyrirlitningu. Ef eitthvað er þá erum við sem fordæmum kvenfyrirlitningu í rituðu máli ýmist rökkuð niður eða vænd um að líta framhjá karlfyrirlitningu, og fyrir hvert eitt okkar eru svona sjö aðrir á móti. Svo skal böl bæta að benda á annað eða hvað. Ástandið er alveg jafn óþolandi á báða bóga og það ætti Kristinn sjálfur að geta séð.

Takið eftir því að Arngrímur er nýbúinn að lesa mjög sterkt í orð Egils, ætla honum að mæla með nauðgunum, og nú fullyrðir hann að þessi viðhorf séu “raunveruleg”. Hvaða viðhorf?

Þessir menn sem Arngrímur fjallar um eru sannarlega að leyfa sér algjörlega óbeislaðan ruddaskap. Það er hinsvegar augljóslega um ruddalegan gálgahúmor að ræða og það segja þeir sjálfir þegar þeir eru spurðir út í þetta. Það afsakar hegðun þeirra vitaskuld ekki fyrir fimm aura, en þegar talað er um að þetta séu raunveruleg viðhorf, og lesið er nokkrum númerum harkalegar í orðin heldur en ljóst er að eigi að gera, er ekki lengur ljóst hver þau raunverulegu viðhorf eru. Augljóslega er þó a.m.k. um það viðhorf að ræða að það sé í lagi að tala mjög ruddalega um konur, en það er eina viðhorfið sem Arngrímur getur gefið sér að sé raunverulegt og það er alveg nógu slæmt, án þess að kryddað sé hressilega.

Ef Kristni nægja ekki dæmin mín um kvenfyrirlitningu og ógeðfelld viðhorf til nauðgana þá veit ég ekki hvað ég á að gera meira, nema einhver sé reiðubúinn að borga mér laun fyrir að vera í fullri vinnu við að safna ummælum sem staðfesta allt það sem ég hef sagt hingað til. Efast Kristinn um að til séu menn sem finnast nauðganir eðlilegasti hlutur í heimi? Þá má nefna títtnefnt moggablogg mannsins sem talaði um að af væri sem áður var þegar menn gátu riðið öllu dauðu á Heimaey á þjóðhátíð. Þá má aftur nefna Baldur Hermannsson. Þarf Kristinn frekari vitnanna við, í alvöru? Hvað um þá statistík að fjórðu hverri konu er nauðgað á lífsleiðinni?

Athugasemdum Kristins um fyrrum ríkissaksóknara hef ég þegar svarað hér að ofan að flestu leyti. Ummæli mínu voru ekki að svo miklu leyti hugsuð sem svo að Valtý þætti réttlætanlegt að nauðga konum, heldur að honum þætti eðlilegt að samfélagið væri þannig gert að konur mættu ekki klæða sig hvernig svo sem þeim sýndist án þess að vera nauðgað. Það er grafalvarlegt að helsti talsmaður ákæruvaldsins tjái sig með þeim hætti, og það stend ég við.

Og nú geta konur s.s. glaðst yfir því að afar vel skrifandi karlmaður hafi tekið sig til og samþykkt þá túlkun af miklum myndarskap – það hjálpar kannski dálítið við að bægja frá öllum efasemdum um að ríkissaksóknarinn fyrrverandi hafi virkilega verið svo lágkúrulegur í hugsun.

Þetta þykir mér óvanalega ómálefnaleg athugasemd hjá Kristni. Hann getur sjálfur dæmt um það eftir lestur þessa svars míns hvort ég sé sú týpa sem hann lýsir þarna, femínisti by fashion, hylli allra popúlískra kvenna. Ég læt þessu ósvarað.

Arngrímur er búinn að eyða öllu púðrinu í að fjalla losaralega um ruddaleg viðbrögð nokkurra bjána við dálítið ofstækisfullum ummælum fáeinna femíniskra stjórnmálamanna

Hvaða ofstækisfullu ummæli voru það ef mér leyfist að spyrja?

og í að gera fyrrum ríkissaksóknara upp hugsun sem ég get lofað ykkur að hefur aldrei hvarlað að honum. Í

Fyrrum ríkissaksóknari er einfaldlega bjáni ef það hvarflaði ekki að honum að þessi ummæli hans væru ámælisverð. Svo tilgreinir Kristinn einhver komment af Wikipediu sem ég var líka búinn að svara hér að ofan.

Arngrímur er einfadlega í grein sinni búinn að gera skrípamynd úr afstöðu þeirra sem telja umræðu um risk management ekki færa ábyrgðina yfir á þolanda glæps. Hann hefur gengið svo langt, að snúa afstöðunni fullkomlega á haus og lítur á hana sem yfirlýsingu um að það sé í lagi að nauðga druslulega klæddum konum og fyrir þann vítaverða útúrsnúning fær hann lof í lófa á heimasíðu göngunnar.

Að öllu ofangreindu sögðu er þetta einfaldlega útúrsnúningur á mínum meinta útúrsnúningi.

Nú vona ég að Kristinn taki sér tíma til að lesa þetta alltsaman í þaula og taka til þess ögn málefnalegri afstöðu en mér þótti hann gera í svargrein sinni. Á engan hátt ber honum að skilja mitt andsvar sem svo að mér þyki hann ekki þess verður að eiga í þessari umræðu, síður en svo. Mér þykir hinsvegar mikilvægt að útskýra betur hvaðan mín viðhorf spretta, og þar af leiðandi af hvaða hugarfari greinin mín mótast af.

Ég fyrirverð mig ásökunum um öfgar, femíníska eða pólitíska rétthugsun og karlfyrirlitningu. Það eru engar öfgar í því sem ég skrifaði. Á hinn bóginn er slíkt samfélag öfgafullt þar sem þarf sérstaklega að berjast gegn nauðgunum, og svara fyrir þá baráttu. Á móti kemur er Kristinn Theódórsson sá málefnalegasti sem hingað til hefur séð sér ástæðu til að svara mér, og það er vitaskuld mikilvægt að samræða geti orðið milli ólíkra sjónarmiða. Því fagna ég því að hann hafi tekið sér tíma til að svara greininni minni, sem sjálfan mig óraði raunar aldrei fyrir að fengi viðlíka útbreiðslu og athygli og raun ber vitni.

En hún var svo djarflega klædd!

Það er viðtekinn skilningur margra að jafnrétti hafi verið náð milli kynjanna, og því sé barátta fyrir jafnrétti orðin að tímaskekkju – að sumar konur vilji „meira jafnrétti“ en aðrir eiga að njóta, einsog svínin á Dýrabæ; eiginleg kvenréttindi í stað mannréttinda – og svo útbreiddur er þessi skilningur að upphafleg þverstæða Orwells hefur tapast í umræðunni þegar konum er jafnað við svín, sem aftur er jafnað við fasista, sbr. hugtakið femínasismi. Jafnrétti er náð, og samt þurfa konur sérstaklega að mótmæla því að orsakasamhengi sé milli kynbundins ofbeldis og þess hvernig þær klæða sig. Það er ekki síst merkilegt að þeim sem helst er tíðrætt um að banna skuli búrkur, því þær séu kúgunartól, skuli ekki finnast neitt athugavert við þá andstæðu kúgun að konur sem klæði sig „djarflega“ kalli eftir því sjálfar að þeim sé nauðgað. Kannski er þá ekki svo mikill munur á islamófóbum Íslands og þeim sem þeir óttast hvað mest eftir allt saman. Kannski ættu karlar bara að hætta að pæla í því hvernig konur klæða sig.

Undirliggjandi rót þessarar öndverðu þverstæðu einsog hún nú er sett fram liggur í kjarna vestrænnar menningar og órökstuddum ótta við fyrirbæri sem gjarnan er nefnt „pólitísk rétthugsun“. Látum liggja á milli hluta hvort það sé pólitísk rétthugsun að vilja ekki vera nauðgað, og hvort það sé nauðsynlega slæm sort af rétthugsun í sjálfu sér. Í menningunni er nefnilega fólginn ótti sem dansar á egg tvíeggjaðs sverðs, ótti við fordóma og áðurnefnda rétthugsun, og allt sem útaf stendur á hvorn bóginn sem litið er til liggur handan gagnrýni nema sá sem gagnrýnir vilji hætta á að teljast forpokaður.

Það er ekki langt síðan sjónvarpsmaðurinn Sölvi Tryggvason stökk upp á nef sér af illskiljanlegu óþoli gagnvart ímyndaðri menningarelítu sem honum fannst hann vera kominn upp á kant við, af því hann hafði skrifað bók um Jónínu Benediktsdóttur sem fékk ekki alveg þær viðtökur sem hann átti von á. Hluti af vörn hans var að hann teldi samspil milli lágmenningar og hámenningar nauðsynlegt, og nefndi í því sambandi að hann hefði bæði Krishnamurti á náttborðinu sínu og Lífsleikni Gillzeneggers.

Eins skemmtilegt og það hlýtur að vera fyrir Gillzenegger að vera spyrt saman við einhverja óskilgreinda lágmenningu þá hefur Sölvi rangt fyrir sér. Gillzenegger er ekki lágmenning. Menn sem upphefja staðalmyndir og ýta undir kvenhatur dagsdaglega eru ekki lágmenning fyrir menningarelítu að meta á vogarskálunum sötrandi freyðivín; maður sem stingur upp á að nauðga femínistum er ekki þrepi lakari á menningarkvarðanum en sá sem stingur upp á ástarleik með kærustunni, einsog einskonar Rómeó fátæka mannsins. Hann er þvert á móti persóna sem endurspeglar viss viðhorf í samfélaginu á slíkan hátt sem ekki má gagnrýna án þess að vekja upp úlfúð hjá þeim sem óttast pólitíska rétthugsun meir en nokkuð annað. „Þetta er nú meiri pólitíska rétthugsunin, sérðu ekki að Gillzenegger er paródía?“ er gjarnan sagt. En þau viðhorf sem Gillzenegger endurspeglar eru raunveruleg, og þau eru alvarleg. Þau birtast meðal annars í fréttaflutningi DV af Jóni stóra, sem komst svo að orði á Facebooksíðu sinni:

„er það að gefa manni smá clue að kærastan sé of ung ef hún tekur nammið út úr sér og geymir á maganum á manni meðan hún gefur manni blowjob??:D“

Það er fólk til sem heldur í heiðri sömu viðhorf og Gillzenegger setur fram, hvort sem það er gert í gríni eða ekki, og fyrir vikið verður hann sem fjölmiðlafígúra ekki aðeins fyrirmynd þeirra, heldur einnig þeirra óhörðnuðu ungmenna sem hann helst vill höfða til – að eigin sögn með ráðleggingum um hollan lífstíl (nokkuð sem vekur upp furðu í mínu pólitískt réttþenkjandi brjósti). Ef rétt væri með farið væri þetta kannski í einhverjum skilningi fyndið, en að tileinka sér nákvæmlega sömu orðræðu – ef það er þá yfirhöfuð tilfellið að þetta eigi að vera fyndið – er það ekki.

Á dögunum rifjaði Drífa Snædal upp gamla bloggfærslu eftir Gillzenegger þar sem hann segir að:

„Þegar feministar verða of áberandi í fjölmiðlum hefur ávallt virkað að kalla til Ásgeir Kolbeinsson til þess að gefa þessum leiðinda rauðsokkum einn granítharðan í háruga bílskúrinn til þess að þagga niður í þeim.

Drífa Snædal fór mikinn í Kastljósinu á dögunum þar sem hún sat á móti Agli Helgasyni og reyndi að rífa kjaft. Aldrei hefur kvenmaður misst jafn mikið magn af saur í Kastljósinu áður.

Kolbrún [Halldórsdóttir] hefur aldrei fengið stifan lim og því hefur Fréttastofan ákveðið að senda Ásgeir, Jamal, Buka og Yao alla í þetta verkefni. Kolbrún toppaði sjálfa sig í leiðindum þegar hún stakk upp á því að nýfædd börn yrðu ekki sett í blá eða bleik föt. Kolbrún er í fullri vinnu við að vera óþolandi og tala með rassgatinu og það er kominn tími til að þagga niður í henni endanlega og munu þessir herramenn sem Fréttastofan taldi upp áðan fylla hana eins og hátíðarkalkún. Það mun vonandi vera til þess að hún steingrjóthaldikjafti og fari að haga sér.

Steinunn [Valdís Óskarsdóttir] er portkonan sem vildi breyta orðinu ráðherra í ráðfrú fyrir konur. Steinunn þarf lim og það strax. Á hana Steinunni Valdísi dugar ekkert annað en lágmark tveir harðir og munu Buka og Yao taka þetta verkefni að sér. Fréttastofan ákvað að gefa Ásgeiri Kolbeinssyni frí í þetta skiptið, en Fréttastofan vill ekki hafa það á samviskunni að Ásgeir finnist hangandi í ljósakrónu í vesturbænum.“

Heimildarmaður Fréttastofunnar vildi ekki koma undir nafni en hann hafði þetta að segja: “Ég hef aldrei séð annað eins, hún [Anna Margrét Björnsdóttir] gengur um fyrirtækið eins og mennsk Nilfisk ryksuga. Hún er duglegri að ryksuga inni hjá yfirmönnunum en af og til verðum við strákarnir niðri lucky og hún “ryksugar” okkur ef þú veist hvað ég á við.”

Þessar athugasemdir eru allar skrifaðar af sama manni og stakk upp á því að Sóley Tómasdóttir þyrfti á því að halda að henni yrði nauðgað duglega svo hún tæki sönsum og hætti að vera svona beinþurr kerling. Á sömu nótum eru athugasemdir kennara við Flensborg, Baldurs Hermannssonar, þegar hann sagði á bloggsíðu sinni að konur þráðu innst inni að láta nauðga sér. Hjálmar Sveinsson vakti athygli á þessum sömu ummælum Gillzeneggers í kjölfar umfjöllunar Smugunnar um upprifjun Drífu og opins bréfs Einars Ólafssonar til fyrirtækisins Já sökum upphafningar þeirra á þessum manni og þarmeð óhjákvæmilega á hans málflutningi, og uppskar grátkór fólks sem vændi hann um pólitíska rétthugsun, vinstrimennsku og þöggun – og enn aðrir sögðu að hann væri lélegur borgarfulltrúi – einsog nokkuð af þessu kæmi málinu við.

Þegar menn einsog Gillzenegger hafa uppi viðlíka munnsöfnuð endurspegla þeir raunveruleg viðhorf, til dæmis manna einsog Baldurs Hermannssonar, og þegar svo er komið þá er skammur vegur milli gríns og alvöru. Fyrrum ríkissaksóknari, Valtýr Sigurðsson, endurómaði þessi viðhorf í fyrrahaust þegar hann kenndi áfengisdrykkju brotaþola nauðgana um mörg þeirra tilfella sem kærð væru til lögreglu – því það er einmitt algjörlega í lagi að nauðga konu ef hún er of drukkin til að verja sig, ef marka má málflutning hans. Á bloggsíðu einni skrifaði svo síðuhaldari um að það væri af sem áður var þegar Þjóðhátíð í Eyjum snerist aðallega um að ríða eins mörgum konum og fundust dauðar á víðavangi eða í tjöldum og unnt væri. Brandarinn er búinn. Þessi viðhorf eru raunveruleg, og það síðasta sem umræðan um jafnan rétt kynjanna þarf er fjölmiðlafígúra sem bergmálar þessi sömu viðhorf einsog þau séu eðlileg.

Það er þess vegna sem baráttan er ekki búin. Jafnrétti er hvergi nærri náð meðan kvenfyrirlitning geisar um í samfélaginu einsog engisprettufaraldur og einasta baráttufólk fyrir jöfnum réttindum kynjanna er smættað niður ómálefnalega og tilraun er gerð til að koma þeim fyrir á þeirra rétta stað – sjálfsagt framan við eldavélina eða á framanverðum enda vöðvastælts valmennis sem veit hvað konum er fyrir bestu. Gillzenegger kann að vera paródía, en hann stendur sig öllu betur í forystu fyrir þann miðaldahugsanahátt sem réttlætir misrétti, kvenfyrirlitningu og nauðganir – ekki einasta sökum klæðaburðar – heldur fyrir sakir skoðana einna saman.

Á meðan konur geta ekki gengið um götur óhultar fyrir brjálæðingum sem halda að líkami þeirra sé musteri eigin karlmennsku er ekki unnt að taka slíkum málflutningi léttilega. Á meðan þau viðhorf viðgangast að konur séu á einhvern hátt lakari en karlar, að þær þurfi bara „einn stífan“ ef þær voga sér að vera með kjaft, að klæðaburður þeirra „kalli hreinlega á nauðgun“, þá á baráttan fyrir jafnrétti enn langt í land að ná. Þess vegna er Druslugangan nauðsynleg. Druslugangan er andóf gegn þessum viðteknu hugmyndum um konur sem leikfang til karlmannlegs brúks eftir hentisemi.

Þann 23. júlí næstkomandi munu allir sem láta sig málið varða mótmæla því að konur séu hlutgerðar, ekki aðeins sökum klæðaburðar sem gjarnan er orðað við „druslur“ – þótt það sé það sem sérstaklega er bent á hér – heldur almennt og yfirhöfuð. Það að enn sé til fólk sem réttlætir nauðganir og kynbundið ofbeldi, meiraðsegja innan réttarkerfisins, er nægileg ástæða til að spyrna fótum við og storka því rotna hugarfari sem gegnumsýrir íslenskt þjóðfélag. Af því tilefni munu öll sem láta sig málefnið varða fylkja liði „druslulega klædd“ og ganga niður Skólavörðustíg, Bankastræti og Austurstræti, og hvet ég allar konur og karla til að taka sér stöðu samhliða og mótmæla ójafnréttinu í samfélaginu með þeim.

Í andmælum við þá pólitísku rétthugsun hljótum öll að vænta þess að Gillzenegger og félagar bíði á hliðarlínunni, tilbúnir til að nauðga öllu klabbinu svo þeir fái kvöldmatinn sinn og daglega fullnægju. Mætum því öll til að sýna þeim að þeirra viðhorf eiga ekki upp á pallborðið lengur. Nauðganir eru glæpur sem snertir okkur öll, ekki aðeins konur, og hvernig fólk klæðist er ekki afsökun fyrir ofbeldi. Jafnrétti verður aldrei náð fyrren við útrýmum þeirri hugsun.

– Birtist fyrst á vefsíðu Druslugöngunnar í Reykjavík þann 3. júlí 2011.

__________________________________
Fleiri skrif hafa birst um efnið í kjölfar upprifjunar Drífu:

* Guðmundur Andri Thorsson: Íþróttasjálfurinn.

* Yrsa Þöll Gylfadóttir: Um húmor, íróníu og fyrirbærið Egil/Gillz.

* Magnús Sveinn Helgason: Af andlegum sjúkleika Gillzenegger.

* Magnús Sveinn Helgason: Nauðganaórar og grín Gillzenegger.

* Magnús Sveinn Helgason: Gillzeneggering íslenskra karlmanna.

* Sigurbjörn: Hræddir karlar grínast.

Konur, skrímsli og kvenskrímsli

Jöðrun er grundvallarhugtak í hinseginfræðum og femíniskum fræðum. Í bók sinni Bodies that Matter fjallar Judith Butler um jöðrun á þeim nótum (minnir mig, ég hef ekki bókina hjá mér) að hin jöðruðu markist af sjálfskilgreindu félagslegu normi, og tekur dæmi af ýmsum jöðruðum þjóðfélagshópum. Útfrá skilgreiningu Butlers má orða þetta sem svo að hvítir miðaldra karlar séu hið samfélagslega viðurkennda norm, og sem slíkir verða aðrir hópar – ekki síst konur – óeðlilegir í samanburði. Konur séu þannig jaðraðar innan feðraveldisins. Í þeim skilningi mætti segja að feminísk réttindabarátta grundvallist á að samþykkja þá jöðrun þar til hún hefur verið jöfnuð út inn að samfélagslega ásættanlegri miðju – konur samþykkja með öðrum orðum ekki að þær séu líka menn, ekki fyrren þær njóta réttinda til jafns við þá.

Þessi jöðrun felur einnig í sér einhverskonar ónáttúru. Í heterónormatífu samfélagi jaðrast hinsegin fólk gagnvart norminu og verður í augum miðjunnar að viðrinum. Útfrá sama sjónarmiði er hinsegin baráttan meðvitað „hinsegin“ þar til hinsegin fólk verður samþykkt til jafns á við aðra. Ein birtingarmynd þeirrar baráttu er Gaypride, karnivalískur fögnuður fjölbreytileika mannfólksins sem hefur upp réttinn til frjálsra ásta, manngildi óháð lífsgildum og það sem er „öðruvísi“ andspænis hinu viðurkennda – og hið viðurkennda mætti segja að sé gagnkynhneigður, miðaldra, hvítur karl í jakkafötum með háskólapróf upp á vasann. Þar með er jöðrunin staðfest til að benda á aðstöðumun milli ólíkra þjóðfélagshópa og hið hrópandi ójafnrétti sem barist er gegn. Miðjan verður ekki skilgreind án jaðarsins, og þetta er ein leið til að berjast fyrir því að jaðarinn verði færður nær miðjunni, og að á endanum verði hvorutveggja miðjunni og jaðarnum tortímt með allsherjar jafnrétti.

Útfrá svipuðum hugmyndum um óhjákvæmilega jöðrun útfrá skilgreindri miðju spretta hugtökin heimsmynd og siðmenning, einsog þau eru notuð í miðaldafræðum, nema þar er miðjunni skipt út fyrir sjálfið, og jaðrinum skipt út fyrir hugmyndina um „hinn“. Hér gengur semsé aftur hugmyndin um okkur andspænis hinum, hugmynd sem enn á sér talsmenn í nútímanum á meðal öfgahægrimanna, ekki síst nýnasista. Hér er því um að ræða tvennskonar jöðrun: Sjálfskipuð jöðrun fyrrnefndra baráttuhópa beinist frá jaðrinum inn að miðju, í viðleitni til að breyta úreldu samfélagi innan frá með því að benda á það sem skilur ólíka þjóðfélagshópa að. Sú jöðrun sem nú er nefnd til sögunnar beinist hinsvegar frá skilgreindu sjálfi út á jaðarinn, gegn hinum, í viðleitni til að viðhalda samfélagsgerðinni og sjálfsmyndinni, með því einmitt að benda á það sem skilur ólík þjóðarbrot að. „Ef þú ert ekki með okkur, þá ertu með þeim“ hefur stundum heyrst sagt í stjórnmálaumræðu samtímans, á svipaðan hátt og nasistar líktu gyðingum við rottufaraldur berandi með sér pestina.

Slíkra hugmynda finnst áhugavert merki á miðöldum. Þjóðríki voru sannarlega ekki eins rótgróin þá einsog nú og hugmyndafræði þar að lútandi var að langstærstu leyti ómótuð. Í heimsmynd miðalda finnst engu að síður mjög sterk hugmynd um heild, skilgreinda miðju, sem kalla mætti „okkur“. Í miðju hins þekkta heims stóð Jerúsalem, hin heilaga borg almáttugs Guðs, og þaðan frá í radíus breiddust aðrar óæðri byggðir úteftir kringlu heimsins. Í háaustri lá Paradís, aldingarðurinn Eden. Enda þótt mannskepnan væri að eilífu útlæg þaðan þá átti hún sér sinn stað á heimskortinu. En á jaðri heimsins, sérstaklega í hánorðri og hásuðri, fundust ófreskar þjóðir sem ekki höfðu hlotið náð Guðs.

Meðal margra vera sem finna má á heimskortum frá miðöldum, sem með raun og sanni voru skilgreindur hluti kristinnar heimsmyndar af ekki ómerkilegri kanónum en Ísidór frá Sevilla og heilögum Ágústínusi, má nefna einfótunga, höfuðlausa menn með andlit á bringunni, sjálfan andkrist í búri í Síberíu og ýmis tröll. Um þessar skepnur er gríðarmargt að segja sem því miður rúmast ekki í svo stuttum pistli sem þessum. En í ljósi þeirra hugmynda um jöðrun sem ég hef vakið máls á hér langar mig að benda á eina áhugaverða hliðstæðu við hugmyndir Judithar Butler sem finnst í ferðasögum og bókmenntum frá miðöldum: nefnilega Amazónur.

Skrímsli voru ógn sem búist var við að venjulegur ferðalangur gæti mætt á leið sinni. Drekar voru þar á meðal, auk finngálkna og þeirra skepna sem ég hef þegar minnst á. Skrímsli voru svo hversdagsleg ógn á miðöldum að bera mætti hana saman við möguleikann á sprungnu dekki á hringveginum nútildags. Meðal þessara skrímsla voru Amazónurnar. Þær skera sig fyrst og fremst úr hópi annarra skrímsla fyrir þær sakir að þær voru ekki ófreskar útlits. Hið ófreska í fari Amazónanna voru þær hugmyndir sem um þær gengu, að þær tældu karlmenn til lags við sig og rækju þá svo brott, og dræpu öll sveinbörn sem þær ólu. Þannig hefðu þær í árhundruð byggt upp heilan þjóðflokk herskárra kvenna sem bjuggu í samfélagi mæðraveldis.

Öll skrímsli lágu sannarlega við jaðar þess þekkta, og hið óþekkta er ávallt nokkuð sem óttast er á hverjum tíma fyrir sig – skrímsli eru vansköpuð börn Guðs og því að öllu leyti óæðri. Amazónurnar eru kannski sjálfar ekki skrímsli, en samfélagsgerð þeirra er ófresk; hún stendur í berhöggi við viðtekin gildi hinna réttbornu þjóða Guðs. Þá gengu þær sögur að þær limlestu sjálfar sig til þess að berjast til heimsyfirráða og sneiddu í þeim tilgangi af sér annað brjóstið svo þær gætu betur skotið af boga. Þess vegna voru þær skrímsli – þetta þótti algjörlega ótækt, og ófreskt. Svipað og það þykir ótækt nú á dögum að konur njóti réttinda til jafns við menn, miðað við efndir í öllu falli. Þetta er burtséð frá því hvort Amazónur voru í raun og sann til, en fyrir því eru hæpnar sögulegar forsendur.

Hugmynd Judithar Butler um jöðrun virðist því ekki eingöngu eiga við rök að styðjast í nútímasamfélagi, heldur má færa rök fyrir því að jöðrun hafi alltaf átt sér stað í karlmiðuðu, heterónormatífu samfélagi. Konur eru ekki álitin skrímsli lengur fyrir að berjast gegn eigin jöðrun, en konur hafa enda þurft að þjást til að ná fram þeim markmiðum sínum að vera eitthvað annað og meira en stofustáss og eldavél. Konur eru hinsvegar enn jaðarhópur í nútímasamfélagi, auk annarra ófreskra aðilja á borð við hinsegin fólk. Það er því ekki af handahófi að ég gríp til líkingar við miðaldirnar, því hvar eiginlega liggur munurinn milli kvenna, skrímsla og kvenskrímsla?

Kannski þeirri spurningu skyldi beina til þess miðaldafólks sem enn hefur ítök í vestrænu samfélagi.

Birtist fyrst á Smugunni þann 3. júní 2011.