DV hefur verið með áhugaverða umfjöllun síðustu daga um ófrjósemisaðgerðir sem framkvæmdar voru hér fyrr á árum – oft og tíðum undir merkjum misskilinnar mannúðar. Börn og ungmenni úr „erfiðum“ fjölskyldum eða sem talin voru „vandræðaunglingar“ voru þvinguð í slíkar aðgerðir og í sumum tilvikum var eðli aðgerðarinnar haldið leyndu.
Þetta er ljót saga og það merkilega er að sum ljótustu dæmin eru þau sem standa næst okkur í tíma, þvert á það sem ætla mætti.
Leiðinlegt þykir mér þó að í sögulegri umfjöllun greinarinnar, þar sem fjallað er um setningu laganna og þá sérstaklega þátt Vilmundar Jónssonar landlæknis og Alþingismanns í þeim, sé hugmyndafræðin tengd við kynbótahugmyndir nasista. Það er hvorki sanngjarnt né rétt.
Sagnfræðingurinn Unnur Birna Karlsdóttir er höfð fyrir þessari söguskoðun, sem kemur mér talsvert á óvart. Nú hef ég ekki lesið skýrslu Unnar Birnu til heilbrigðisráðuneytisins frá 2002, sem vísað er til í grein DV, en ég sat hins vegar fyrirlestur hennar í febrúar 2004 þar sem fjallað var um hugmyndafræðina á bak við ófrjósemisaðgerðirnar hér á landi. Þar kom fram allt önnur mynd.
Vilmundur Jónsson var ekki nasisti. Þvert á móti var hann einn af hörðustu gagnrýnendum nasista og kynþáttahyggju þeirra hér á landi. Honum var mjög umhugað að árétta að hugmyndin með ófrjósemisaðgerðunum ætti alls ekkert skylt við heimssýn nasista, sem hann fyrirleit. Íslenskir læknar virðast hafa verið á sömu línu, því eins og Unnur Birna sýndi fram á í rannsókn sinni varð engin „sprenging“ í ófrjósemisaðgerðum fyrst eftir að lögin voru sett. Þeim var raunar beitt sparlega í fyrstu.
Þetta er nokkuð önnur mynd en blasir við okkur í Skandinavíu, þar sem hluti læknastéttarinnar gerðist kappsfullur í ófrjósemisaðgerðum og þar sem augljós tilhneiging var til að reyna að afmá tiltekna þjóðfélagshópa, s.s. Sígauna og Sama.
Hugmyndafræði Vilmundar og félaga byggðist á félagslegum sjónarmiðum. Til dæmis þeirri hugmynd að mikið greindarskert og þroskaheft fólk væri ófært um að stofna til heilbrigðra ástar- og kynferðissambanda. Kynhvötin og frjósemin yrðu þeim því fjötur um fót í lífinu, þar sem t.d. mætti ætla að þroskaheftar stúlkur yrðu þungaðar vegna misnotkunar eða fyrir slysni – sem þýddi aðeins enn meira álag fyrir foreldra þeirra.
Þessi hugmyndafræði – og þá sérstaklega margt í framkvæmd hennar – var röng. Á sama hátt og það var rangt að taka börn og unglinga frá foreldrum sínum og senda þau í upptökuheimili í afskekktum sveitum þar sem þau máttu þola harðræði. Hvort tveggja var vond stefna, knúin áfram af röngum forsendum fólks sem starfaði í góðri trú og taldi sig vera að gera fórnarlömbunum greiða.
En nasismi var það ekki.