Ævar Örn skammar mig í athugasemdakerfinu fyrir að hafa afgreitt grein Guðmundar Andra of hroðvirknislega í gær. Bréf hans er á þessa leið:
Heldur finnst mér þetta undarleg túlkun á meinlausum pistli Guðmundar Andra, eða hljópstu yfir línuna um goðsagnir Barthes? Og hvar spyr Guðmundur Andri þeirrar spurningar sem þú eignar honum í þínum pistli, sum sé „hvort verið geti að sagnfræðingafélagið sé á móti heiðnum átrúnaði og íslenskum þjóðsögum“? Ekki finn ég hana í þessum pistli hans.
Jújú, vissulega spyr hann hvort það sé rétt skilið hjá sér, að sagnfræðingafélagið sé andvígt „goðsögnum“ – en í framhaldinu rukkar hann um skilgreiningu á goðsagnahugtakinu, og vill vita hvað við er átt í ályktun félagsins, Óðinn eða írafellsmóra osfrv,, nú eða Barthesarútgáfuna af goðsögnum. Fleiri möguleika nefnir hann ekki, en hlutlausir lesendur vita sem er að þarna er allt undir sem goðsagnir má kalla, og hann vill skýringar.
Ég segi það ekki, mér finnst þetta hálf kjánaleg spurning hjá Guðmundi, því vitanlega veit hann að Sagnfræðingafélagið er ekkert „á móti goðsögnum“ per se, hann kýs auðsjáanlega að snúa svolítið útúr ályktuninni, túlka hana þröngt og bara einsog honum hentar, en augljóslega er það fyrst og fremst stílbragð hjá honum, til að skjóta fótum undir sína meginpælingu – og ef til vill kalla á viðbrögð.
Og hver er þessi meginpæling? Jú, hvort það sé endilega af hinu illa – hvað sem sagnfræðilegri nákvæmni eða nútíma söguskoðun líður – að þjóðin eigi sér þessa tilteknu goðsögn um frelsisþrá landnámsmanna og uppganginn sem fylgdi sjálfstæðinu.
Nú er kannski eins gott að taka það fram, að sjálfur hef ég enga skoðun mótað mér á gagni eða ógagni þessarar goðsagnar, en er (að eigin mati) blessunarlega laus við að trúa á hana sjálfur, í það minnsta einsog hún er presenteruð í þessu blessaða ímyndarplaggi Svöfu og félaga. Efast reyndar um að þjóðin hafi gott af því að viðhalda henni, en það er aukaatriði. Guðmundur er hinsvegar ekki frá því að hún sé af hinu góða, virðist vera – án þess þó að hann fullyrði það. Hann spyr. Og þótt vissulega liggi jákvæðni hans gagnvart hlutverki þessarar mýtu í orðanna hljóðan, þá tekur hann hvergi afstöðu til réttmætis hennar eða sannleiksgildis. Kallar nefndina líka skrýtna, furðar sig á samsetningu hennar – og pælir.
Auðvitað hefði hann getað tekið þessa pælingu sína án þessa óþarfa inngangs, stílbragðs, skætings, útúrsnúnings, hvað sem þú vilt kalla það, en þér, sem sagnfræðingi, hefði verið í lófa lagið að horfa framhjá slíkum tittlingaskít og bregðast við inntakinu í grein hans. Þú hefðir getað farið útí pælingar, vangaveltur, rökræður um gagn og ógagn þessarar tilteknu goðsagnar eða mýtu, hefðirðu svo kosið. Það gerirðu hins vegar ekki, þú lætur eiginlegri spurningu hans algjörlega ósvarað og kýst fremur að elta ólar við þetta (hugsanlega misheppnaða) stílbragð.
Öllu má svo útúr snúa að úr verði það sem betur hljómar – eða hentar – en hvers vegna í ósköpunum hentar það þér/finnst þér það hljóma betur að afbaka vangaveltur Guðmundar en svara þeim, fyrst þú hefur fyrir því að stinga niður penna um þær á annað borð?
Ævar Örn kallar sem sagt eftir betri rökstuðningi og við þeirri bón er sjálfsagt að verða.
Eftir á að hyggja er færslan mín frá því í gær of pirringsleg. Það stafar af því að mér fannst Guðmundur Andri vera með skæting og stæla. Og að sumu leyti var hann það – með því að þykjast ekki skilja hvað hið ágæta fólk í stjórn sagnfræðingafélagsins ætti við þegar það talaði um goðsagnir. Af ályktuninni og samhengi hennar mátti öllum vera ljóst í hvaða merkingu hugtakið væri notað.
Hitt er rétt að orðið „goðsagnir“ er flókið og merking þess margvísleg. Á hugum margra er hún meira að segja mjög jákvæð. Það þykir t.d. ekki amalegt í íþróttum að vera „goðsögn í lifanda lífi“ – atburður sem fær einkunnina „goðsagnakenndur“ þykir sömuleiðis harlagóður. Á munni sagnfræðinga er goðsögn hins vegar hálfgert skammarheiti.
Og auðvitað hlýtur það svo að vera. Að „berjast gegn goðsögnum“ er jú einn mikilvægasti þátturinn í starfslýsingu okkar sagnfræðinga. Sjálfsmynd okkar er á þá leið að við vöknum á hverjum degi til að takast á við goðsagnir og leggja þær að velli. Fyrir hverja goðsögn sem tekst að uppræta eða grafa undan skjóta reyndar álíka margar eða fleiri upp kollinum – en við hættum ekki fyrir því. Á sama hátt og við vinnufélagarnir í sorphirðunni í Garðabæ hér um árið héldum áfram að hirða ruslið þótt alltaf kæmu nýir pokar í staðinn…
Það er í sjálfu sér gott og gilt viðhorf hjá t.d. rithöfundi eða útvarpsmanni að goðsagnir um samhenta og frelsiselskandi þjóð í 1200 ár séu sárasaklausar og hafi í raun bara heilnæmt uppeldislegt gildi fyrir smáríkið Ísland – en það er ekki hægt að furða sig á því að sagnfræðingar amist við slíku. Ekki frekar en að við gætum vænst þess að Líffræðingafélagið biti á jaxlinn og bölvaði í hljóði ef ríkisstjórnin sendi frá sér glansbækling þar sem fram kæmi að hvalir séu stórir fiskar.
Þessi Fréttablaðspistill var líka þeim mun ergilegri lesning þar sem Guðmundur Andri hefur áður skrifað af talsverðu viti um söguskoðun og sjálfsmynd Íslendinga – s.s. í áhugaverðri grein í Sögnum, tímariti sagnfræðinema árið 1994.